Xalisə torpaqlarından başqa Qarabağda İbrahimxəlil
xan dövründə müəyyən
inzibati və hərbi vəzifələrə malik sərkərdələrə verilən torpaqlar da var idi.
Mirzə Camal və Mirzə Adıgözəl bəyin əsərlərində bu barədə söz açılır.
Qarabağ xanlığında mövcud olan torpaq mülkiyyəti formalarından biri də
"mülk" idi.
Mir Mehdi Xəzani eyni zamanda Bərgüşad, Dığ, Xınzirək, Qayadaşı, Gəlin
daşı, Dəvə sürüncağı, Ağsu və başqa yerlərin İbrahim xan tərəfindən pul ilə
alınmış qəbələli mülkləri olduğunu göstərir.
Xəzaninin "Qarabağ tarixi" əsəri faktların zənginliyi ilə maraq doğurur.
Bununla belə bu əsər metodoloji baxımdan qüsurludur. İslam dini ehkamları
təsiri ilə padşahlar, xanlar və yerli hakimlər haqqında yanlış mülahizələr irəli
sürülmüşdür. M.M.Xəzani ruhani olduğu üçün ortodoks islam məfkurəsinə
sadiq qalmışdır.
M.M.Xəzani kainatın, həyatın yaranmasını "Allah iradəsi"
hesab etdiyi
kimi, ictimai-tarixi hadisələri də dini mövqedən izah edirdi. Onun etiqadına
görə, tarixi hadisələrin inkişafı prosesində əsas amil "Allahın iradəsi"ndən
asılıdır. Onun fikrincə, hökmdarlar, sərkərdələr Allah tərəfindən təyin olunmuş
şəxslərdir. Hökmdarların hərəkəti və fəaliyyəti də nəticə etibarı ilə "İradeyi
küll"ün təzahüründən başqa bir şey deyildir.
Azərbaycan xanlıqlarının inzibati-ərazi bölgüsü də maraqlı idi. Qarabağ
xanlığında 22 mahal var idi. Bu mahalları naiblər idarə edirdilər. Hər bir naibin
ixtiyarında olan kəndlərdə darğalar, yüzbaşılar, kəndxudalar
və başqa vəzifəli
şəxslər olurdu. Darğalar polis vəzifəsini icra edir və vergi yığırdılar. Yüzbaşılar
və kəndxudalar kənd ağsaqqalı hesab olunurdular.
Xanlığın hər bir mahalında axundlar və qazilər ali ruhani vəzifəsini yerinə
yetirirdilər.
Qarabağ xanlığında mülki və cinayət işləri əsasən şəriət qanunları, islam
adət və ənənələri əsasında həll olunurdu. Qazıların çıxardıqlan hökmləri
darğalar, yüzbaşılar, kəndxudalar icra edirdilər. Xan özü ən böyük hakim kimi
ölüm hökmləri, ağır cismani cəzalara qərar verirdi. Xanın ölüm hökmləri onun
cəlladları tərəfindən icra olunurdu.
Y.V.Çəmənzəminli "Qan içində" romanında Qarabağ xanının
verdiyi
cəzalardan, darğaların özbaşınalığından da söz açır.
XVTII əsrdə kəndlilərin mülkləri tez-tez bəylər, tacirlər və sələmçilər tərə-
findən satın alımrdı. Qarabağ kəndlərində tut bağlarının satın alınmasına dair
XVIII əsrin qəbələ vəsiqələri bunu sübut edir
1
.
Qarabağ xanlığı təsərrüfatın genişlənməsini təmin etmək məqsədilə əhalinin
bir yerdə daimi yaşamasına, oturaq həyat keçirməsinə böyük əhəmiyyət verirdi.
Müəyyən səbəblərdən doğma yurdlarını tərk edənləri öz yerlərinə qaytarırdılar.
Məsələn, "...Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan öz asılılığında olan
1
Azərbaycan tarixi, cild I, Bakı, 1958, səh.377.
217
Vərəndə məliki ilə barışıb və onun müsadirə olunmuş yerlərini özünə
qaytarıb kəndxudalara əmr etmişdi ki, bütün qaçan və ora-bura dağılan rəiyyət
toplansın və əvvəllər yaşadığı kəndlərdə sakin edilsin
1
.
Qarabağ xanlığının mövcudiyyəti dövründə Qarabağda kəndlərin sayı və
əhali sıxlığı təxminən iki dəfə artmışdı. İran, Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan və
Ermənistan əhalisinin Qarabağa "səfər etmələrinə" səbəb ilk növbədə, onun
təbii sərvətləri, ab-havası, misilsiz torpaqları, çayları, bulaqları, meşələridir.
Rzaqulu bəy yazır: "Qarabağ vilayəti hər cəhətdən yer üzünün behiştidir.
Qarabağın ab-havası, məhsulu, əlbəttə, ali Rusiya dövlətinin məmurlarına da
məlumdur. Qarabağın dağlıq. yerləri və yaylaqları Göyçə sərhədindən
tutmuş
Ordubada qədər başdan-başa cənnət otlaqlardan ibarətdir... Qışda mal-qara və
heyvanları burada saxlamaq olur. Bu yerlər də Qarabağ səhrasının qışlaqlan
kimi çox salamat olur və qışın şiddətindən heç zərər görmür. Dağlıq yerlərdə və
dərələrin hamısında rəiyyətlərin kəndləri və məskənləri vardır. Rəiyyətlər qışda
və yayda qoyun sürüsü, mal və heyvan saxlayırlar, həmi də taxıl əkirdilər, çox
xoş dolanırdılar. Hal-hazırda kəndlərin çoxlu əkin yerləri və istifadə edilməyən
yerləri vardır. Əgər bu yerləri rəiyyətlərə qanun üzrə və nizamla paylasalar
kendləri abad edərlər, əkin əkərlər və heyvanlarını saxlayarlar. Bu, beş min,
bəlkə də ondan artıq evə kifayət edər. Taxıl məhsulu artar... Xüsusən, bal arısı
saxlayıb hədsiz-hesabsız fayda verər.
Qarabağ torpağı çox menfəətli və dövlətli torpaqdır.
Heç bir məmləkətdə və
iqlimdə bu cür torpağın olduğunu eşitməmişəm. Lakin Qarabağ rəiyyətləri pul
qazanmaqda tənbəldirlər. Onlar sair vilayətlərin rəiyyətləri kimi pul
qazanmağa, bağ salmağa və əkin əkməyə səy etsələr, onların var-dövlətlərinin
sayı-hesabı olmaz. Burada əkin əkmək asandır. Burada bir baş atla əziyyət
çəkmədən istənildiyi
kimi cift sürülə bilər
2
.
Qarabağ xanlığının təbii-coğrafi sərhədləri belə idi: Xanlıq şimali-qərb
tərəfdən Kürək çayı və Qara çay sərhəd olmaqla Gəncə xanlığı ilə həmsərhəd
idi. Qarabağ xanlığı cənubi-qərb tərəfdən Naxçıvan xanlığı ilə, eyni zamanda,
Gəncə və Naxçıvan xanlığı arasında İrəvan xanlığı ilə həmsərhəd olmuşdur.
Kür çayı boyunca şimali-qərb tərəfdən Şəki xanlığı ilə, yenə də Kür sərhəd
olmaqla Şirvan xanlığı ilə qonşu idi. Qarabağ xanlığı o zaman bütün
Azərbaycanın mədəni-siyasi mərkəzi olan Təbriz xanlığı və eləcə də Ərdəbil
xanlığı ilə əsasən Araz boyu, cənub-şərq istiqamətində qonşu olmuşdur. Bu
sərhədlər Pənah xan dövründə müəyyənləşdirilmişdi. Ondan əvvəlki dövrlərdə,
xüsusilə iki əsrdən artıq bir müddətdə mövcud Qarabağ bəylərbəyiliyi
dövründə
Arazdan Gürcüstan sərhədinədək Xram çayı (Sınıq körpü – Красный мост)
eninə Kür çayından Ermənistan yaylaqlarına qədər geniş ərazini əhatə edirdi.
Arasıkəsilməz feodal müharibələri, xarici basqınlar və daxili çəkişmələr
Pənahəli xanın
1 Azərbaycan tarixi, cild I, Bakı, 1958, səh.380.
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin II kitabı, səh.284.
218