xanın məktubu türklərin və digər iranlıların
mənə çatan məktubundan daha
nəzakətli yazılıb. Xahiş edirəm, onu mənə tanıt. O, necə xan olub? Cavandırmı,
qocadırmı, güclüdürmü, zəifdirmi, iranlılar ona meyillidirmi"
1
.
Məlumdur ki, Qudoviçi baş komandan əvəzinə general Kovalevski əvez
etdi. Bu dəfə İbrahimxəlil xan onun yanına "elçi ilə hədiyyələr göndərib, öz
dostluğunu bildirdi. Həqiqətdə də general Kovalevski elçiləri böyük hörmətlə
qarşılayıb, xüsusi sovqat və töhvələr göndərərək mərhum İbrahimxəlil xanın
haqqında olduqca mehribanlıq göstərdi"
2
.
Göründüyü kimi, Rusiyaya dostluq
münasibətində qubalı Fətəli xanla yanaşı, ən ardıcıl olanı İbrahimxəlil xan idi.
Əhməd bəy Cavanşirin yazdığına görə, Rusiyanın Zaqafqaziyanı ələ
keçirmək, burada İran mənafeyini alt-üst etmək və nəticədə Zaqafqaziyanı öz
tərkibinə daxil etmək siyasətini həyata keçirməkdə Gürcüstan dayaq nöqtəsi idi.
Mirzə Adıgözəl bəy "Qarabağnamə"nin "Rusiya qoşunlarının Qafqazın bu
tərəfinə təkrar gəlməsi və əmələ gələn hadisələr haqqındadır" adlandırdığı
doqquzuncu fəslində XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Qarabağ və ona
qonşu əyalətlərdə baş verən hadisələri təsvir edir. Onun fikrincə, Gürcüstan
valisi yenicə hakimiyyət başına keçən Fətəli şahdan qorxurdu və bu səbəbdən
"öz böyük oğlu Davud Mirzəni yalvarıcı ərizələr və səmimi məktub"larla böyük
imperator Pavel Petroviçin uca dərgahının astanasına göndərdi"
3
.
Doğrudan da, Fətəli şah Cənubi Azərbaycandan sürətlə Zaqafqaziyaya
yaxınlaşır, Rusiyaya meyil edən Qarabağ xanlığını, Gürcüstanı və başqa
əraziləri tutmağa hazırlaşırdı.
Valinin məktubu Peterburqa yetişən kimi Davud Mirzə ilə Kovalevski bir
polk soldatla valinin sərəncamma, Tiflisə yola salındı.
Onunla birlikdə general-
mayor Lazarev 1799-cu ildə Tiflisə daxil oldular.
Daha sonra Mirzə Adıgözəl bəy Ümmə xanla general Lazarevin hərbi toq-
quşmasını qələmə almışdır. General-mayor Lazarevin Ümmə xanla apardığı
hərbi əməliyyatların prinsipial əhəmiyyəti var idi. Fətəli şah bu döyüşlərə
böyük ümid bəsləyirdi. Lakin uzun sürən müharibədə Ümmə xan məğlub
edildi. Ümmə xandan Cavad xan da narazı idi. Çünki onun qüvvələri Gəncə
xanlığını qarət etmişdilər...
Ümmə xanın vəfatı Fətəli şahın ümidini boşa çıxardı və Tiflis
üzərinə qoşun
göndərmək fikrindən çəkindirdi.
II İraklidən sonra Gürcüstan hakimi olmuş XII Georgi 1800-cü il dekabrın
29-da vəfat etdi. General-leytenant Knorrinq Gürcüstanda rus movqeyini möh-
kəmlətmək meqsədilə 1801-ci ilin may ayında Tiflisə gəldi.
1 (Собственноручное письмо императрицы Екатрины II кн. Г.А.Потемкину.
28 мая 1784 г.).
2 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.130.
3 Yenə orada, səh.67.
233
Mirzə Adıgözəl bəy yazır ki, Knorrinq Gürcüstanı idarə etmək məqsədilə
gürcü tavadlarından dörd nəfəri seçib divanbəyi təyin etdi. Mirzə Adıgözəl
bəyin verdiyi məlumat tarixi həqiqətə də uyğun gəlir
1
.
1803-cü ilin əvvəlinə qədər Zaqafqaziyada, o
cümlədən, Qarabağda
vəziyyət bu şəkildə inkişaf edirdi. 1803-cü ilin fevralında Sisianovun
Gürcüstanı idarə etməsi ilə vəziyyət dəyişdi.
Gürcü vəliəhdlərini itaətə çağıran general-mayor Lazarev 1803-cü il aprelin
21-də çariça Dariya Georgiyevna tərəfindən öldürüldü. General Sisianovun
əmrilə Dariya Georgiyevna 1803-cü il oktyabrın 26-da Rusiyaya yola salındı.
Bundan sonra Sisianov Azərbaycan xanlıqlarını Rusiyaya tabe etmək fikrinə
düşdü. Mirzə Camal Sisianovun əməliyyatlarına geniş yer verir. 1803-cü ilin
fevral ayında general Sisianov Tiflisə gəldi. Onun ilk
tədbirlərindən biri Car və
Tala ləzgilərinin Gürcüstana basqınlarına son qoymaq idi və tezliklə, öz
məqsədinə nail oldu. Bundan sonra Sisianov gəncəli Cavad xanı aradan
qaldırmağa çalışdı.
Mirzə Camalın yazdığına görə, Sisianovun qoşunları 1803-cü ilin
axırlarında gəlib Gəncəni mühasirə etdi. Lakin Cavad xan son nəfəsinə qədər
müqavimət göstərmək qərarına gəldi. Sisianov təslim olmaq barədə Cavad xana
29 noyabr və 9, 11, 26, 28, 29 dekabr tarixli məktublar yazdı
2
.
Cavad xan qalanı döyüşsüz təslim etməyə razı olmadıqda 1804-cü il yanvar
ayının üçündə Ramazanın axırmcı gecəsi xan, oğlu Hüseynqulu ağa ilə birlikdə
ümumi hücumda qala divarları üzərində mayor Lisaneviç tərəfindən
öldürüldü
3
.
Gəncə qalası alınan kimi Sisianov Cavad xanın qatili mayor Lisaneviçi
Şuşaya İbrahim xanın yanına göndərib itaət etməyə çağırdı və İbrahimxəlil
xandan Rusiya himayəsinə keçməsi barədə məktub aldı.
Bu səbəbdən Sisianov
Gəncədən Qarabağa gəlmədi. Daha narahat saydığı başqa xanlıqlar üzərinə
getdi.
1804-cü ilin yazında İrəvan xanı Məhəmməd xan və Naxçıvan hakimi
Kəlbəli xan Sisianovdan kömək istədilər. Onlar yazmışdılar: "Fətəli şah oğlu və
vəliəhdi Abbas Mirzəni İrəvan üzərinə göndərmişdir. Əgər Sərdar təşrif gətirib,
bizə kömək etsə, biz İrəvan qalasını Sərdara verib, yüksək Rusiya dövlətinə
tabe olmağı qəbul edərik".
Sisianovun hərbi qüvvələri İrəvana doğru yürüş etdi. 1804-cü ilin iyun
ayında rus qoşunu ilə Abbas Mirzə qoşunu arasında Üçkilsə (Eçmiadzin)
yaxınlığında şiddətli müharibə oldu. Həmin döyüşdə ruslar İran qoşunlarının
hücumlarını dəf etdilər. Vəziyyətin gərginliyini görən
Fətəli şah güclü qoşunla
oğlu-nun köməyinə getdi. Məhəmməd Həsən xan və Kəlbəli xan Sisianova
verdikləri vədi açıq-aşkar pozur, rus qoşunlarına qarşı vuruşurdular.
1 B ax: AKAK, I cild, sənəd 542, səh.425.
2 B ax: AKAK, II cild, sənəd 1172, 1178-1179, səh.588, 590-591.
3 Bax: "Rnyaz Sisianovun Qafqaz mülki qubernatoruna yazdığı 1804-cü il 8 yanvar tarixli 5 nömrəli teliqə, AKAK,
II cild, sənəd 1189, səh.592.
234