Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

Mirzə Camal Sisianovun Bakı üzərinə yürüşü dövründə Qarabağda baş 
verən hadisələri və onun siyasi-ictimai həyata təsirini də  qələmə almışdır: 
"Böyük sərdar  Şirvandan gəlib Bakı  tərəfə  hərəkət etdi. Bu zaman mərhum 
İbrahim xanın xəstə olan böyük oğlu general-mayor Məhəmmədhəsən ağa 
Allah rəhmətinə getdi. Bu kədər gətirən hadisədən Qarabağ vilayətini qəm və 
pərişanlıq basdı. Ürəkdə rus dövlətinə itaət etməyə razı olmayan bir para 
adamlar Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından, Mehdiqulu ağanın vilayətdən 
uzaqlaşmasından, mərhum  İbrahim xanın xəstəliyi, yaşının çoxluğu və 
qüvvəsinin azlığından istifadə edərək müqavilə və əhdnamənin əksinə olan işlər 
görməyə başladılar. Buna görə böyük sərdar Mehdiqulu xanı Qarabağ qoşunu 
ilə birlikdə geri göndərməyi məsləhət bilərək, onu böyük ehtiram, izzət, layiqli 
ənam və xoş  xəbərlər ümidi ilə Qarabağa qaytardı. Mərhum general-mayor 
Məhəmməd Həsən ağaya xüsusi səmimiyyəti və  məhəbbəti olduğundan 
hörmətli cənab polkovnik Cəfərqulu ağaya sevgi və ehtiramını andıran məktub 
yazıb, mərhum Məhəmmədhəsən ağanın vəfatından son dərəcə təəssüfləndiyini, 
ona məhəbbət bəsləyib, qeydinə qalmağa hazır olduğunu bildirdi. 
General-mayor Mehdiqulu xan Qarabağ qoşunu və  bəyzadələri ilə 
möhtərəm atasının hüzuruna gəlib, böyük sərdarın məhəbbətli və ümidverici 
sözlərini söylədi, fəsadlıq törədən bəzi  şəxslərin qarşısını almağa başlayıb, 
yüksək (rus) dövlətinin qanunlarının yerinə yetirilməsi uğrunda çalışırdı..."
1
. 
Mirzə Camal Cavanşir Bakıda Sisianovun öldürülməsinin Qarabağ 
xanlığında yaratdığı  əhval-ruhiyyəni, xüsusilə  İbrahim xana pis təsir etməsini 
də  qələmə almışdır: "Bu zaman xəbər çatdı ki, Hüseynqulu xan və onun 
adamlarından alçaq və pis hərəkətlərin baş verə biləcəyini güman etməyən 
böyük sərdar, Bakı vilayətində iki nəfər bəyzadə ilə birlikdə (xanla) söhbət 
etməyə getmiş  və bu zaman pusquda durmuş  İbrahim bəy və iki nəfər başqa 
adam onu və yoldaşlarını güllə ilə yaralayıb öldürmüş  və bununla da özlərini 
padşahın əsgərlərinə müxalif və düşmən olduqlarını bildirmişlər. 
Bu xəbərdən İbrahim xan, övladı və vilayət əhli kədərlənib pərişan oldular. 
Çünki bunlar hələ Rusiya dövlətinin qayda-qanunlarından xəbərdar deyildilər. 
Fikirləri  İrana gedirdi. Çünki orada belə bir böyük sərdar vəfat etsə idi, 
qoşunun və vilayətin işlərində böyük pozğunluq  əmələ  gələrdi.  Əksinə, 
düşmənlə müharibədə rus dövlətinin neçə sərdarı və sərkərdəsi öldürülsə belə, 
ondan yüksək dövlətin möhkəm qayda-qanunlarına heç bir xələl dəyməz və 
ölkədə heç bir iğtişaş baş verməz. 
Sərdar Sisianov vəfat etdikdən sonra general Nesvetayev Tiflis şəhərində 
qoşunu və vilayəti idarə etməyə  məşğul oldu. Mərhum  İbrahim xanın adamı 
(elçisi) məhəbbət və  səmimiyyət andıran məktublarla generalın yanına getdi. 
Hər cəhətdən xatircəmlik əldə edildi". 
 
 
                                                           
1 B ax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.155. 
 
 
239

---

Mirzə Camal 1806-cı ildə Rusiya - İran müharibəsinin yenidən başlanması 
ərəfəsində İbrahim Xəlil xanın öldürülməsini də qələmə almış, Qarabağ xanlığı 
uğrunda İran və Rusiyanın apardığı mübarizənin bəzi cəhətlərini işıqlandırmış-
dır: "Həmin il, yəni 1806-cı ilin yaz fəslində  Qızılbaş qoşunu Qarabağ 
torpağına yenidən hücuma keçməyə başladı. Gizlincə adamlar göndərib, 
mərhum  İbrahim xana yenidən vədə  və ümidlər verməyə davam etdilər. Elə 
qüdrətli düşmənin qabağını almaq üçün Qarabağda mayor Lisaneviç və yeger 
dəstəsindən başqa qoşun olmadığından və  məhsul vaxtı  gəlib çatdığından 
İbrahim xan Qarabağ elləri və  kəndlərinin ayaq altında dağıdılmaması üçün 
qızılbaşlarla xoşluqla rəftar etməyə başladı. O hər bir iş barəsində mayorla 
məsləhətləşirdi. Mayor isə yüksək rus dövləti qoşununun tezliklə  gəlib 
çatacağını  İbrahim xana vəd edirdi: həqiqətdə isə (rus) qoşunu çox yubandı. 
Qızılbaşlar və onların qoşunu qalanın iki ağaclığına çatmışdı. Mərhum İbrahim 
xan evini və köçünü Xan bağından köçürüb, qalanın yaxınlığına gətirdi. 
Dələduzların bir neçəsi mayora nə isə danışdılar. Gecə mayor bir dəstə qoşunla 
İbrahim xanın yaşadığı  mənzilə getdi. Hökmü dəyişilməz olan fələkin 
qəzasından mərhum  İbrahim xan bir neçə  nəfər  əhli-əyalı  və yaxın adamı ilə 
orada öldürüldü"
1
. 
İbrahim Xəlil xanın ölçülüb biçilmədən, gizli donoslar nəticəsində 
öldürülməsi xalqın böyük narazılığına səbəb olmuşdu. Onun öldürülməsi 
haqqında çoxlu şikayətlər bürokratik quruluşda uzun müddət ləngidilmiş, 
nəticəsiz qalmış, hətta həmin hadisədən sonra mayor Lisaneviç general 
rütbəsinə yüksəldilmişdi. Buna baxmayaraq Mirzə Camal yazır ki, İbrahim 
xanın xələfləri onun ölümündən sonra Şuşada və bütün Qarabağda sabitliyi, 
Rusiya ilə bağlanmış Kürəkçay  əhdnaməsini saxlamağa müvəffəq oldular: 
"General-mayor Mehdiqulu xan və polkovnik Cəfərqulu ağa qalanın içində 
idilər. Onlardan yüksək (rus) dövlətinə  bəslədikləri səmimiyyət qaydalarını 
poza biləcək heç bir hərəkət baş vermədi"
2
. 
1806-cı ilin iyul ayında Xonaşen (hazırkı Martuni qesəbəsi)  ətrafında 
Qarabağ və rus hərbi qüvvələrinin Abbas Mirzəyə qarşı müharibəsi başlandı: 
"Naibüssəltənə öz qoşunu ilə köçüb müharibəyə gəldi. Xonaşen mənzilinin 
yaxınlığında iki qoşun üz-üzə dayandı. Müharibə odu alovlandı. Mehdiqulu 
xan, adamları  və Qarabağ qoşunu ilə daim yol göstərir, kömək edir, döyüş 
zamanı isə Qızılbaş qoşununu məğlub etmək uğrunda bilavasitə çalışırdı. 
İyul ayının 15-də Xonaşen mənzilində yeddi saat davam edən döyüşdən 
sonra generalın tədbiri, Kotlyarevskinin mərdliyi və Mehdiqulu xanın köməyi 
ilə Qızılbaş qoşunu məğlub edildi. Qoşunun bir parası öldürüldü, bir parası əsir 
düşdü (qalanları isə Araza tərəf qaçdı). Kotlyarevski də yaralandı. Otuz nəfərə 
yaxın zabit və əsgər yaralandı və öldürüldü. 
                                                           
1 Bax: "Qarabağnamələr", bu nəşrin I kitabı, səh.156. 
2 Yenə orada, səh.157. 
 
240

---