Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

etmək və müxalifət sözü danışmağa yol yoxdur. Əgər bir tərəfdən 
istimdad etmək, kimə müraciət etmək,  İran dövlətinin yanında  əbədi 
etibarsızlıq vaqe oldu. Nə etmək, nə çarə? Xülasə bu kimi xəyalə pişdə 
olduqca təşviş  və iztirab xatiri artar. Haləti-fəraqət və istirahəti pozar. 
Müntəzir olar ki, bu hadisə nə tövlid edəcəkdir. 
 
 
AZƏRBAYCAN QOŞUNUNUN
1
 QARABAĞA - TƏRƏF 
HƏRƏKƏT ETMƏYİ 
 
1220-ci ilin səfər ayında (1805-ci il may) İbrahim xan Sisianov ilə 
əhdnamə  tərqin etmək tarixi ilə mütabiqdir, İran dövlətinin vəliəhdi 
Abbas Mirzə Fətəli şah əmri ilə Təbrizdən Qarabağa hərəkət etdi. 
Qabaqca  İsmayıl xan Damğanana qüvvətli ləşkər ilə yola salar ki, 
gedib Araz çayının üstündəki Xudafərin körpüsündə ləşkərgah etsin. Ta 
İbrahim xan tərəfindən körpüyə  sədəmə yetirilməsin. Müntəzir olsun 
vəliəhdin gəlməyini. 
İbrahim xan bu mətləbdən xəbərsiz qalmayıb öz nəvəsi Cəfərqulu 
ağanı, Feyzi bəy Cavanşirin oğlu ilə  Gəncəyə Sisianovun yanına 
göndərib istimdad edər. O da dərhal bir qədər soldat Cəfərqulu ağa 
əsabəti ilə  Pənahabada göndərər. Ruslar varid olan kimi İbrahim xan 
Qarabağ qoşunu ilə öz oğlu Məhəmmədhəsən ağanı Araz çayındakı 
körpünü mühafizət etməyə göndərər. Təqribən hər iki tərəfin qoşunu bir 
vaxtda körpüyə yetişib bir-biri ilə dava başlarlar. Bu vuruşma axırında 
İran tərəfə bir qədər süstlük üz verməyə yaxın Abbas Mirzə zahir olar. 
İran qoşunu ürəklənib dəliranə çalışarlar. Ta ruslar və Qarabağ qoşunu 
sınıb Qarabağ  tərəfə  əzimət edərlər. Elə bir vəhşət və vahimə ilə ki, o 
günü şam olduqca ruslar heç bir yerdə dayana bilməyib İran qoşununun 
qabağında qoyun sürüsü kimi mütəfərriq surətdə qalarlar. 
Gecə Abbas Mirzə  Nəcəfqulu xan Gorusi Ağoğlanda ləşkər 
tədarükünü mühafizə  qəsdi ilə ehtiyat qoşunla orada qoyub, tamam 
qoşunu ilə Çanaqçı yolu ilə gedər Pənahabada tərəf. Sübh açılanda İran 
qoşununun ləşkərgahı Pənahabada müqabil durar... 
  
                                                           
1 "Azərbaycan" dedikdə burada Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulmuşdur. 
 
30

---

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAHARLI 
 
ƏHVALATİ-QARABAĞ 
  
 
31

---

 
BAHARLI 
  
Baharlının həyatı  və  fəaliyyəti yaxşı öyrənilməmişdir. "Əhvalati-
Qarabağ" əsərinin müəllifi Baharlı "Qarabağnamə"lərdə məlum olan və 
İbrahim xanın yaxın xidmətçilərindən olan Mirzə  Vəli Baharlının 
nəvəsidir. Məlumdur ki, Ağa Məhəmməd  şah Qacar Şuşaya hücum 
etməzdən  əvvəl  İbrahim xanla "dostluq" əlaqəsi yaratmaq məqsədilə 
ondan girov istəmişdi.  İbrahim xan əmisi oğlu  Əbdüssəməd bəyi və 
Mirzə  Vəli Baharlını  İrana  şah sarayına göndərmişdi. Qacar zülmünə 
dözməyən  Əbdüssəməd bəy saraydan qaçarkən yolda güllə ilə 
vurulmuş, Mirzə  Vəli isə top ağzına bağlanıb facianə surətdə 
öldürülmüşdür. "Əhvalati-Qarabağ"da oxuyuruq: "...Bir də bu cürə 
zülmlərə bizim familiyamız - binəva Mirzə  Vəli giriftar olub. Sinninin 
çox vaxtında bigünah və bitəqsir... Elə ki sabah olub, biçarə Mirzə Vəli 
babamı top ağzına qoyublar..." "Əhvalati-Qarabağ"  əsərinin  əvvəlində 
onun yazılma səbəbi və mündəricəsi qeyd olunur. Burada göstərilir ki, 
əsər 12 fəsildən ibarət olacaqdır. Lakin yeganə  əlyazması 
Matenadaranda olan "Əhvalati-Qarabağ"ın üç fəsli yazılmışdır.  Əsərdə 
Qarabağ tarixindən daha çox onun memarlıq abidələri, tarixi 
şəxsiyyətləri, adət-ənənələri, etnoqrafik xüsusiyyətlərindən nümunələr 
araşdırılır. "Əhvalati-Qarabağ" 1888-ci ildə yazılmışdır. 
Xatırladaq ki, Baharhının əmisi Məhəmmədhəsən Vəliyev (Baharlı) 
Azərbaycan tarixi və coğrafiyası ilə məşğul olmuşdur. 1921-ci ildə rus 
dilində  çıxmış "Azərbaycan" (tarixi-coğrafi oçerk) adlı samballı  əsər 
Azərbaycanı öyrənmək sahəsində 20-ci illərdə atılmış ilk addımlardan 
biridir. "Əhvalati-Qarabağ" əsərində onun haqqında da məlumat verilir. 
  
 
 
32

---

 
 
ƏHVALATİ-QARABAĞ 
 
Şükr böyük və bimisl olan Allah-təala üçündür. Belə Allaha ki, cəmi 
aləmləri xəlq edib və nemət verəndi. Allah-təalanın hədsiz olan salamı 
və yenə salamı cəmi peyğəmbərlər üzərinə və pak olan övladları üzərinə 
olsun. Kömək istərəm uca və bimisl olan Allah-təalanın dərgahi-
cəlalından ki, cəmi məxluqata tərbiyyət verəndir və özümə  şəfi 
götürürəm o kimsələri ki, Allah-təalanın dərgahi əzəmətinin bəyənilmiş 
olan bəndəsidirlər və məxluqatın seçilmişləridirlər. Belə ki, ibarət olsun 
on dörd nəfər vücudi-mübarəklərdən, Allah-təalanın salamı  və yenə 
salamı bu pak olan kimsələr üzərinə olsun. 
Bu aciz və günahkar olan bəndəyə bir fikir və bir huş əta buyursun, 
bəlkə bir neçə  kəlmə bu vilayətin keçən  əhvalatından yazıb bundan 
sonra yada gətirmək üçün saxlayaq. Amin ya müin. 
Belə ki, bu kitabça yazılır bu tarixdə  və bu padşahi-adilin  əsrində. 
Tarixi-islamiyyə 1306 və tarixi məsihiyyə 1888. Və biz rəiyyət 
camaatının padşahi-aləm-pənahı,  Şahənşahı adil imperatoru - əzəm və 
əkrəm Aleksandr Aleksandroviç Allah-təala bizlərin, bu rəiyyət 
bəsləyən padşahını özü hifzi-himayətində saxlasın və bizlərin ixlas və 
iradətinin o, büzürgüvarə kamil edib və padşahi-əzəm və  əkrəmin 
bizlərə günbəgün mehriban eyləsin. Amin. 
Belə ki, bu əsr haman əsrdir ki, keçən zəmanələrdə var imiş, 
Nüşirəvani-Adil  əsrində  və  Şah Abbasi-cənnətməkan vaxtında, ondakı 
xalq rahatlıq ilə ömürlərin keçirib acizlər zalımların zülm və cəfasından 
ictinab etməyib xatircəmlik ilə güzəran edərmişlər. Belə ki, məşhurdur 
ki, o vaxtlarda qarı övrətlər qənbəri başlarına alıb gəzərmişlər və belə 
deyərmişlər ki, "Nuşirəvani-Adil  əsridir". Belə  işlərə  səbəb padşahın 
ədalət edib, yenə şükr olsun. Şükr olsun Allah-təalanın dərgahi-cəlalına 
ki, bizləri xoşbəxt yaradıb ikinci Nuşirəvani-Adil  əsrində olub 
məzalimlərin zülmündən xatircəm olub bu büzür-gvarın  əmn və 
amanında güzəran edib dua edən varıq. 
Xudavəndi-aləm bizim padşahımızın kölgəsin, biz rəiyyət 
camaatların üstündən əskik etməsin və düşmənlərin yox etsin və həmişə 
düşmənlərinə qalib etsin. Yenə Allah-təala bizim padşahımız 
imperatori-əzəmin canişini - əkrəmin və zövceyi-mükərrəməsin və 
  
 
33

---