etmək və müxalifət sözü danışmağa yol yoxdur. Əgər
bir tərəfdən
istimdad etmək, kimə müraciət etmək, İran dövlətinin yanında əbədi
etibarsızlıq vaqe oldu. Nə etmək, nə çarə? Xülasə bu kimi xəyalə pişdə
olduqca təşviş və iztirab xatiri artar. Haləti-fəraqət və istirahəti pozar.
Müntəzir olar ki, bu hadisə nə tövlid edəcəkdir.
AZƏRBAYCAN QOŞUNUNUN
1
QARABAĞA - TƏRƏF
HƏRƏKƏT ETMƏYİ
1220-ci ilin səfər ayında (1805-ci il may) İbrahim xan
Sisianov ilə
əhdnamə tərqin etmək tarixi ilə mütabiqdir, İran dövlətinin vəliəhdi
Abbas Mirzə Fətəli şah əmri ilə Təbrizdən Qarabağa hərəkət etdi.
Qabaqca İsmayıl xan Damğanana qüvvətli ləşkər ilə yola salar ki,
gedib Araz çayının üstündəki Xudafərin körpüsündə ləşkərgah etsin. Ta
İbrahim xan tərəfindən körpüyə sədəmə yetirilməsin. Müntəzir olsun
vəliəhdin gəlməyini.
İbrahim xan bu mətləbdən xəbərsiz qalmayıb öz nəvəsi Cəfərqulu
ağanı, Feyzi bəy Cavanşirin oğlu ilə Gəncəyə Sisianovun yanına
göndərib istimdad edər. O da dərhal bir qədər
soldat Cəfərqulu ağa
əsabəti ilə Pənahabada göndərər. Ruslar varid olan kimi İbrahim xan
Qarabağ qoşunu ilə öz oğlu Məhəmmədhəsən ağanı Araz çayındakı
körpünü mühafizət etməyə göndərər. Təqribən hər iki tərəfin qoşunu bir
vaxtda körpüyə yetişib bir-biri ilə dava başlarlar. Bu vuruşma axırında
İran tərəfə bir qədər süstlük üz verməyə yaxın Abbas Mirzə zahir olar.
İran qoşunu ürəklənib dəliranə çalışarlar. Ta ruslar və Qarabağ qoşunu
sınıb Qarabağ tərəfə əzimət edərlər. Elə bir vəhşət və vahimə ilə ki, o
günü şam olduqca ruslar heç bir yerdə dayana bilməyib İran qoşununun
qabağında qoyun sürüsü kimi mütəfərriq surətdə qalarlar.
Gecə Abbas Mirzə Nəcəfqulu xan Gorusi Ağoğlanda ləşkər
tədarükünü mühafizə qəsdi ilə ehtiyat
qoşunla orada qoyub, tamam
qoşunu ilə Çanaqçı yolu ilə gedər Pənahabada tərəf. Sübh açılanda İran
qoşununun ləşkərgahı Pənahabada müqabil durar...
1 "Azərbaycan" dedikdə burada Cənubi Azərbaycan nəzərdə tutulmuşdur.
30
BAHARLI
Baharlının həyatı və fəaliyyəti yaxşı öyrənilməmişdir. "Əhvalati-
Qarabağ" əsərinin müəllifi Baharlı "Qarabağnamə"lərdə məlum olan və
İbrahim xanın yaxın xidmətçilərindən olan Mirzə Vəli Baharlının
nəvəsidir. Məlumdur ki, Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşaya hücum
etməzdən əvvəl İbrahim xanla "dostluq" əlaqəsi yaratmaq məqsədilə
ondan girov istəmişdi. İbrahim xan əmisi oğlu Əbdüssəməd bəyi və
Mirzə Vəli Baharlını İrana şah sarayına göndərmişdi.
Qacar zülmünə
dözməyən Əbdüssəməd bəy saraydan qaçarkən yolda güllə ilə
vurulmuş, Mirzə Vəli isə top ağzına bağlanıb facianə surətdə
öldürülmüşdür. "Əhvalati-Qarabağ"da oxuyuruq: "...Bir də bu cürə
zülmlərə bizim familiyamız - binəva Mirzə Vəli giriftar olub. Sinninin
çox vaxtında bigünah və bitəqsir... Elə ki sabah olub, biçarə Mirzə Vəli
babamı top ağzına qoyublar..." "Əhvalati-Qarabağ" əsərinin əvvəlində
onun yazılma səbəbi və mündəricəsi qeyd olunur. Burada göstərilir ki,
əsər 12 fəsildən ibarət olacaqdır. Lakin yeganə əlyazması
Matenadaranda olan "Əhvalati-Qarabağ"ın üç fəsli yazılmışdır. Əsərdə
Qarabağ tarixindən daha çox onun memarlıq
abidələri, tarixi
şəxsiyyətləri, adət-ənənələri, etnoqrafik xüsusiyyətlərindən nümunələr
araşdırılır. "Əhvalati-Qarabağ" 1888-ci ildə yazılmışdır.
Xatırladaq ki, Baharhının əmisi Məhəmmədhəsən Vəliyev (Baharlı)
Azərbaycan tarixi və coğrafiyası ilə məşğul olmuşdur. 1921-ci ildə rus
dilində çıxmış "Azərbaycan" (tarixi-coğrafi oçerk) adlı samballı əsər
Azərbaycanı öyrənmək sahəsində 20-ci illərdə atılmış ilk addımlardan
biridir. "Əhvalati-Qarabağ" əsərində onun haqqında da məlumat verilir.
32
ƏHVALATİ-QARABAĞ
Şükr böyük və bimisl olan Allah-təala üçündür. Belə Allaha ki, cəmi
aləmləri xəlq edib və nemət verəndi. Allah-təalanın hədsiz olan salamı
və yenə salamı cəmi peyğəmbərlər üzərinə və pak olan övladları üzərinə
olsun. Kömək istərəm uca və bimisl olan Allah-təalanın dərgahi-
cəlalından ki, cəmi məxluqata tərbiyyət
verəndir və özümə şəfi
götürürəm o kimsələri ki, Allah-təalanın dərgahi əzəmətinin bəyənilmiş
olan bəndəsidirlər və məxluqatın seçilmişləridirlər. Belə ki, ibarət olsun
on dörd nəfər vücudi-mübarəklərdən, Allah-təalanın salamı və yenə
salamı bu pak olan kimsələr üzərinə olsun.
Bu aciz və günahkar olan bəndəyə bir fikir və bir huş əta buyursun,
bəlkə bir neçə kəlmə bu vilayətin keçən əhvalatından yazıb
bundan
sonra yada gətirmək üçün saxlayaq. Amin ya müin.
Belə ki, bu kitabça yazılır bu tarixdə və bu padşahi-adilin əsrində.
Tarixi-islamiyyə 1306 və tarixi məsihiyyə 1888. Və biz rəiyyət
camaatının padşahi-aləm-pənahı, Şahənşahı adil imperatoru - əzəm və
əkrəm Aleksandr Aleksandroviç Allah-təala bizlərin, bu rəiyyət
bəsləyən padşahını özü hifzi-himayətində saxlasın və bizlərin ixlas və
iradətinin o, büzürgüvarə kamil edib və padşahi-əzəm
və əkrəmin
bizlərə günbəgün mehriban eyləsin. Amin.
Belə ki, bu əsr haman əsrdir ki, keçən zəmanələrdə var imiş,
Nüşirəvani-Adil əsrində və Şah Abbasi-cənnətməkan vaxtında, ondakı
xalq rahatlıq ilə ömürlərin keçirib acizlər zalımların zülm və cəfasından
ictinab etməyib xatircəmlik ilə güzəran edərmişlər. Belə ki, məşhurdur
ki, o vaxtlarda qarı övrətlər qənbəri başlarına alıb gəzərmişlər və belə
deyərmişlər ki, "Nuşirəvani-Adil əsridir". Belə işlərə səbəb padşahın
ədalət edib, yenə şükr olsun. Şükr olsun Allah-təalanın dərgahi-cəlalına
ki, bizləri xoşbəxt yaradıb ikinci Nuşirəvani-Adil əsrində olub
məzalimlərin zülmündən xatircəm olub bu büzür-gvarın əmn və
amanında güzəran edib dua edən varıq.
Xudavəndi-aləm bizim padşahımızın kölgəsin,
biz rəiyyət
camaatların üstündən əskik etməsin və düşmənlərin yox etsin və həmişə
düşmənlərinə qalib etsin. Yenə Allah-təala bizim padşahımız
imperatori-əzəmin canişini - əkrəmin və zövceyi-mükərrəməsin və
33