57
kimi fəaliyyətdən qalmayaraq ya başqa qrupa keçmiş, yaxud da inkişaf edərək daha da
güclənmişdi. Deməli, müəssisələr yalnız öz lövhələrini dəyişmişdi. Məsələn,
N.Krasilnikovun Tiflis şirkətinin, Y.A.Mansvetovun və bir neçə başqasının firmalarının
adları 1913-cü ilə aid olan siyahıda artıq yox idi. Lakin onlar Lianozovla birləşmişdilər. Bu
münasibətlə məşhur mütəxəssis V.İ.Frolov yazırdı: "Bu o demək deyilmi ki, Lianozovla
bir firmada birləşənlər keçmiş daşnak firmalarındakından daha güclü yeni aqreqat
yaratdılar?"
154
Həqiqətən də öz fəaliyyətlərini dayandırmaq təhlükəsi qarşısında qalan kiçik
və orta firmalar daha güclü firmalarla birləşməyə can atırdı.
Müharibə ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində neft çıxarmaqla məşğul
olan 173 firma fəaliyyətdə idi. Onlar hasil etdikləri neftin miqdarına görə beş qrupa
bölünürdülər. Birinci dörd qrupdakı 37 müəssisənin illik məhsulu 350 min pud, sonuncu
qrupdakı 136 müəssisənin isə illik məhsul istehsalı 69 mln pud idi
155
. Bu, neft istehsalı
sənayesinin iri firmaların əllərində cəmləşdiyini göstərir. Müharibəqabağı illərdə
firmaların yeni qruplaşması baş verdi, onların çoxu bu və ya digər güclü iri neft istehsalı
firması ilə birləşdi.
Bu dövrdə Azərbaycan neft emalı sənayesində də təmərküzləş mə prosesi gedir,
istehsal edilən məhsulların 65 faizini 6 iri neft emalı zavodu verird i ki, onun da 30 faizi
"Nobel qardaşları" və "S.M.Şibayev və K°" şirkətlərinin payına düşürdü
156
.
Neft ixracı da iri firmaların əllərində cəmləşməkdə davam edirdi. 1913-1914-cü
illərdə dəniz vasitəsilə neftin daşınmasına dair məlu matlar bunu bir daha sübut edir.
1913-cü ildə neft ticarəti ilə məşğul olan bütün firmalar 5,1 mln. pud 1914-cü ildə 9,8 mln
pud
157
, "Nobel qardaşları" şirkəti, müvafiq olaraq, 1,5 mln pud (29,7 faiz) və 4,5 mln pud
(46,7 faiz) ixrac etmişdi. "Nobel qardaşları" şirkəti müharibə ərəfəsi illərdə Bakıdan ixrac
olunan bütün neft məhsullarının üçdə birini çıxarmışdı; 1910-cu ildə 31 faiz, 1911-ci ildə
32 faiz, 1912-ci ildə isə 34 faiz
158
. Ölkənin daxili bazarlarında özlərinin hakim vəziyyətini
yaratmaq üçün ixracla məşğul olan iri firmalar nəqliyyat vasitələrinin çoxunu öz əllərində
cəmləşdirməyə çalışırdı. Məsələn, "Nobel qardaşları" şirkəti idarəsinin Bakı kontoruna
göndərdiyi məktubunda qeyd olunurdu ki, 1913-cü ildə Lianozovun on benzin sisterni,
hər sistern üçün gündə 1 man. 15 qəp. ödəməklə, "Nobel qardaşları" şirkətinə icarəyə
verilmişdi
159
. Bu icarənin məqsədi yükdaşıma vasitəsinin çatışmazlığı ilə əlaqədar olsa da,
başlıcası "rəqibə Bakıdan benzin və Suraxanı neftini ixrac etmək üçün bu sisternlərdən
istifadə etmək imkanı verməmək" idi. "Nobel qardaşları" şirkəti ilə "Okean" cəmiyyəti
arasında bağlanan üç naviqasiya müddətində (1914-1916-c ı illər) hər ili 5,3 mln
pud ma zut nəql et mə k üçün 8 gə mi icarəyə götürmək b arədə müqavilə də bu
məqsədi güdürdü
160
.
Neft istehsalının təmərkü zləşməsi p rosesinin nəticələrindən biri də
fəhlələrin iri firmalarda cəmləşməsi id i. 1907-ci ildə Bakının neft-mədən
rayonlarındakı 23 firmadan cəmi 26929 nəfər, yəni hər müəssisədə orta hesabla
1171 nəfər, qalan orta və kiçik müəssisələrin hər b irində isə 76 nəfər fəhlə
işləyird i
161
. Fəhlələrin təmərküzləşməsi neft emalı sənayesində daha yüksək
səviyyədə idi. Əgər 1912-ci ildə hər birində 500-dən ço x fəh lə çalışan mədən
58
müəssisələri bütün fəhlələrin 42,7 faizini təşkil ed irdisə, bu qədər fəhləsi olan emal
zavodlarında hələ 1910-cu ildə bütün fəhlələrin 57,2 faizi çalışırd ı. Fəhlələrin
təmərkü zləş məsinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var idi. 500-dən bir neçə minə
qədər fəhləsi olan iri və ən iri zavodlardakından fərqli olaraq, mədən fəh lələri
dağınıq id i, onlar ayrı-ayrı firma və rayonlarda onlar və yü zlərlə mədənlərə səpə-
lən mişdilər.
Neft sənayesi fəhlələrin in təmərküzləş məsində tərəddüd nəzərə çarpırd ı.
1907-c i ildə 500 və daha çox fəhləsi o lan iri və on iri müəssisələr bütün
müəssisələrin 11,6 faizini təşkil edir və bütün fəhlələrin 67 faizini özündə
cəmləşdirirdi. 1910-cu ildə həmin müəssisələrdə fəhlələrin 40,4 faizi işləyirdi.
Fəhlələrin sayındakı azalma ölkənin siyasi və iqtisadi həyatında baş vermiş
dəyişikliklərlə bilavasitə bağlı idi.
Müharibə ərəfəsində də neft sənayesində fəhlələrin sayının tərəddüdü
mey lləri ö zünü göstərirdi. Materialların bahalaşması ilə əlaqədar o laraq, bir sıra
firma lar buruq qazıma işin i və neft hasilat ını ixt isara salmış, 1911-c i ildə təkcə
qazıma işində fəhlələrin sayı 40 faiz azalmışdı
162
. Bu, əsasən bir sıra firmaların
qazıma işindən imtina etməsi ilə bağlı idi. Lakin 1913-cü ildə fəhlə və
qulluqçuların sayı artaraq 45 minə (1903-cü ildə 28,6 min id i) çatdı. Onlardan neft
istehsalında 29 min, buruq qazımada 8,3 min, zavodlarda 4 min, yardımçı
müəssisələrdə 3,7 min fəhlə çalışırdı
163
.
Azərbaycan neft sənayesinin təmərkü zləşməsinin xarakteri ABŞ -dan
fərqli id i. ABŞ-da xırda istehsal üstünlük təşkil edir, iri kapital isə neft ixracını öz
əllərində cəmləşdirərək, neft istehsalı sahəsini öz nəzarəti altında saxlayırdı.
Azərbaycanda isə təmərküzləşmə prosesi neft işinin bütün sahələrini əhatə etmişdi.
Neftin iri neft kompaniyalarının əlində cəmləşmiş torpaqlardan çıxarılması, neft emalı və
onun daşınması üzərində nəzarəti asanlaşdırır, çox da böyük olmayan vəsait hesabına neft
sənayesində onların ABŞ inhisarları kimi aparıcı olmalarına şərait yaradırdı.
Beynəlxalq korporasiyalar: "Şell", "Nobel" və
"Oyl". XX əsrinə
əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesində fəaliyyət miqyasına görə beynəlxalq səciyyə
daşıyan sənaye-maliyyə birliklərinin yaranması prosesi başa çatdı.
İri müəssisələrin neft istehsalının bütün sahələrini, nəqliyyatı və ticarəti öz
nəzarətləri altına alması onların təşkili və fəaliyyətində yeni firmalar yaratması və iri neft
sənaye-maliyyə korporasiyası qurması üçün münbit zəmin idi. Onlar Rusiyanın sosial-
iqtisadi quruluşu üçün xarakterik olan istehsalı böyütmək işini neft sənayesinə də tətbiq
etmişdilər. Azərbaycanda iri neft birləşmələrinin yaradılması Qərbin eyni cür qruplarına
qarşı durmaq üçün də zəruri idi.
Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində bir neçə
qüdrətli birliklər yarandı. Onlar Rusiya bankları ilə sıx qarşılıqlı münasibət qurmuşdu və o
qədər qüdrətli idi ki, nəinki öz müstəqilliklərini hər hansı bankdan, yaxud qrupdan qoruyub
saxlaya b ilir, hətta Rusiya və xarici banklardan öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər.
Onlardan ən iriləri "Royal datç Şell ənd K°", "Şell", "Nobel" və "Oyl" qrupları idi.