Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

32 

 

naharar xanədanlarının himayəsi, sonra idarəsi, daha sonra isə hakimiyyəti altına  keçir, 

onların əhalisi isə hüquqi baxımdan keçmiĢdəki asılı adamlar kateqoriyasına yaxınlaĢırdı. 

Naharar xanədanları bütöv vilayətlərə və ya nahiyələrə hökmranlıq edirdilər. Lakin IV 

əsrdən etibarən naharar xanədanlarının kiçik üzvləri - sepuxlar (orta fars dilində "nəslin 

oğlu")  ayrılırlar,  yəni  torpaq  üzərində  patronimiya  -  ailə  mülkiyyətinin  və  mayorat 

hüququnun yerinə əsil feodal mülkiyyəti və sepux hüququ gəlir. 

Azatlar - nahararlar böyüklərə və kiçiklərə ayrılırdılar. Bu bölgünün əsasında 

naharar  nəslinin  -  patronimiyasının  iqtisadi,  siyasi  vəziyyəti,  patronimiyanın  malik 

olduğu hərbi qüvvə dururdu. 

Böyük  və  ya  kiçik  naharar  dərəcəsini,  tədqiqatçıların  indiyədək  güman 

etdikləri  kimi,  ayrıca  bir  naharar  deyil,  bütün  naharar  patronimiyası  alırdı.  Hər  bir 

feodal-naharar patronimiyası ölkənin  ictimai-siyasi həyatında müəyyən yer və mövqe 

(dərəcə)  tuturdu.  Xüsusi  dərəcə  fərmanları  (dərəcə  cədvəlləri)  hər  bir  naharar 

xanədanının  (patronimiyasının)  yerini  müəyyənləĢdirirdi.  Ġri  feodal  -  nahararlarla 

hökmdar  arasında,  eləcə  də  böyük  və  kiçik  feodallar  arasında  qarĢılıqlı  münasibət 

vassal xidməti ilə həyata keçirilirdi. 

Feodallar sinfində - zü mrəsində onlarla birgə sosial vəziyyətinə görə azatlara 

bərabər tutulan ruhani feodalların geniĢ təbəqəsi formalaĢırd ı. 

Xristianlığın yayıldığı və bərqərar olduğu ilk əsrlərdə alban ruhaniləri iqtisadi 

və siyasi cəhətdən zəif idilər. Alban katolikos luğunun hakimiyyəti nominal idi.  Kilsə 

məsələlərinin  həllində  alban  ruhaniləri  aparıcı  rol  oynamırdılar.  Aquen  qanunları 

kilsənin,  ruhanilərin  müstəqilliyinin  qərarlaĢması  prosesini,  onların  tədricən 

güclənməsini  əks  etdirir.  Ruhanilər  hələlik  kübar  əyanlar  qarĢısında öz  hüquqlarını 

müdafiə  edir,  onların  özbaĢınalığını  məhdudlaĢdırmağa  və  hüquqca  onlarla 

bərabərləĢməyə çalıĢırdılar. 

Albaniyanın  kübar  əyanları  kimi,  ruhanilər  də  imtiyazlardan,  vergi 

azadlığından istifadə edirdilər. 

 

 

 

 

§ 3. TORPAQ SAHĠBLĠYĠ VƏ TORPAQDAN 

ĠSTĠFADƏ 

 

III-IV  əsrlərdə  Albaniyada  aĢ ağıdakı  torpaq  sahibliyi  kateqoriyaları 

mövcud  idi:  1)  torpaq  üzərində  dövlət  mü lkiyyəti  (və  ya  torpaq  üzərində  ali 

mü lkiyyət);  2)  atadan  qalma  (aqnatik)  torpaq  mülkiyyəti  (nəsildən -nəslə  keçən 

himayəçiliklə əldə edilən torpaq mülkiyyəti); 3) hökmdar domen i; 4)  xüsusi feodal 

torpaq  mülkiyyəti;  5)  kilsə  torpaq  mülkiyyəti;  6)  kəndli  və  icma  torpaq  mü l-

kiyyəti. 

III-VII əsrlərdə  feodal  münasibətlərinin  inkiĢafı,  feodallar sinfi və torpaq 

---

33 

 

üzərində  xüsusi  feodal  mü lkiyyətinin  formalaĢ ması  ilə  əlaqədar  əsas  torpaq 

fondunun  dövlətdən  tədricən  kübar  nəsillərin  əlinə  keçməsi  baĢ  verir.  Torpaq 

fondunun  yenidən bölünməsi  isə,  ö z  növbəsində,  bu  fondu  və  kəndlilər  ü zərində 

ağalığı  ələ  keçirə  bilmiĢ  iri  feodalların  getdikcə  artan  separatizminə  qarĢı  dövlət 

hakimiyyətinin arams ız mübarizəsinə gətirib çıxarır. 

Cənubi Qafqazın digər ö lkələrində və Ġranda olduğu kimi, Albaniyada da 

torpaq  üzərində  dövlət  mülkiyyəti  ilə  yanaĢı,  hökmdarın  bilavasitə  özünün,  çox 

güman,  vahid  dövlət  mülkiyyətinin  dağılması  prosesində  yaranan  torpaq  mülkləri 

(hökmdar  domeni)  də  var  idi.  Belə  torpaqlar  dövlətin  mü xtəlif  vilayətlərində 

mövcud idi.  Bu, Mo isey Kalankatlının alban hökmdarı  II  Vaçenin "öz Ģəxsi payı", 

digər alban hökmdarı III  Vaçaqanın öz qızının adına  mü lk  (dastakert) bina etməsi 

haqqında  məlu matları  ilə  təsdiq  olunur;  bununla  yanaĢı,  alban  hökmdarlarının  qıĢ 

iqamətgahı  kimi  Xalxal  Ģəhəri,  "Albaniyanın  böyük  knyazları  mihran ilərin"  taxt -

tac vilayəti  kimi  Gird iman haqqında  məlu matlar da hökmdar domen inin olduğunu 

sübut edir.  Bu  mülklər hökmdar nəslin in üzv ləri arasında  xırdalanaraq, daha kiçik 

mü lklərə  bölünür  və  beləliklə,  hökmdarın  atadan,  qalma  torpaq  mülkiyyəti 

sonradan inkiĢaf edərək, xüsusi torpaq mülkünə çevrilirdi.  

Hökmdar do menindən baĢqa mövqeyi III-V əsrlərdə hələ də güclü olan və 

adlı-sanlı  nəsillərə  məxsus  aqnatik  torpaq  mülkiyyəti  də  mövcud  idi.  Lakin 

mayorat  hüququna  (torpağın  atadan  böyük  oğula  keçməsi)  əsaslanan  bu  torpaq 

mü lkiyyəti  IV-VI  əsrlərdə  dağılmağa  baĢlayır  və  onun  yerinə  torpaq  üzərində 

xüsusi  feodal  mü lkiyyəti  hüququ  gəlir.  Xüsusi  feodal  torpaq  mülkiyyəti  öz 

növbəsində  iki  formada  mövcud  idi:  1)  icma  torpaq  sahibliyinin  ("allod"un) 

dağılması  və  torpaqların  dövlət  tərəfindən  hakim  sinfin  nümayəndələrinə  irsi  mülk 

hüququnda  paylanılması  nəticəsində  meydana  çıxan Ģərtsiz  və ya  irsi torpaq sahibliyi 

(dastak ert);  2)  torpaqların dövlət  tərəfindən hakim  sinif  nümayəndələrinə vassal  xid-

məti müqabilində müvəqqəti paylanması nəticəsində meydana çıxan Ģərti torpaq sahibliyi 

(xostak).  ġərti  torpaq  sahibliyinin  irsi  torpaq  sahibliyinə  -  dastakertlərə  çevrilməsi 

meyli var  idi. Dastakertlərin sahibləri - hökmdar, feodallaĢmaqda olan əyanlar və təzə 

meydana  çıxan  iri  feodalla r  (irsi  mülk  sahibləri),  xostakların  sahibləri  isə  hərbi 

xid mətdə olan xırda zadəganlar (azatlar) və ruhanilər idi. 

Erkən feodalizm dövründə Ģərtsiz torpaq sahibliyi (dastakert) üstünlük təĢkil 

etsə də, sonrakı  dövrdə  birincilik  Ģərti torpaq sahibliyi  formasına  keçir.  Kilsə  torpaq 

mülkiyyəti  dünyəvi  feodal  mülkiyyətindən  fərqlənmirdi.  Torpaq  üzərində  tam 

mülkiyyət  hüququ  kilsəyə  məxsus  idi.  Kilsə  -  monastır  torpaq  sahibliyi  xristianlığa 

qədərki keçmiĢ məbəd torpaqlarından, habelə dövlətin (hökmdarın) və xüsusi Ģəxslərin 

bəxĢiĢ  verdikləri  torpaqlardan  meydana  çıxmıĢdı.  Kilsə  qulluqçuları  dini  xid mət 

müqabilində torpaq payı -xostak ilə təmin olunurdular; lakin cahillik və bacarıqsızlıq 

nümayiĢ etdirmiĢ və ya qəbahət iĢlətmiĢ kilsə xadimləri torpaq payından məhrum edilə 

bilərdilər.  Ġcma  və  xüsusi  kəndli  mülkiyyətləri  də  mövcud  idi.  Bu  kateqoriyalar 

arasında xüsusi feodal torpaq sahibliyi inkiĢaf etmə və hakim forma kimi bərqərar olma 

---