Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
VII əsrin əvvəllərində Azərbaycan Ģima ldan gələn xə zə rlə rin, orta larına yaxın isə cənubdan gələn ərəblərin hücu mlarına məru z qalırdı. Ölkəmizin və xalq ımızın taley ində həlledici dəyiĢikliklərə səbəb olan bu hücumlar, nəhayət, Albaniyanın dövlət müstəqilliyinə son qoyulması, tarixi A zərbaycan torpaqların ın geniĢ ərazili yeni imperiyanın - Ərəb Xilafətinin tərkibinə qatılması ilə nəticələn ir. Azərbaycanın vahid dövlət tərkib ində olması ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərinin iqtisadi və mədəni yaxınlaĢmasın ı təmin edir. Feodalizmin inkiĢafı ilə kəskinləĢən sinfi mübarizə Azə rbaycan ərazisində də mü xtəlif formalarda təzahür edir. VIII əsrin ortalarına ya xın daha da artaraq bütün Xilafət vilayətlərini bürüyən və mərkəzi hakimiyyətə qarĢı yönəldilən d ini-siyasi hərəkat Azərbaycanda yerli ərəb üsuli-idarəsini hədəf etdi. Dövrün bütün çıxıĢları kimi din i zəmində təĢəkkül tapan bu mübarizə siyasi mah iyyət kəsb edərək, xüsusilə Babək xü rrəmin in rəhbərliy i dövründən ərəb əsarətinə və feodal istismarına qarĢı yönəldilmiĢ qüdrətli ü mu mxalq hərəkatına, sözün əsil mənasında, azadlıq müharibəsinə çevrilir. Bu hərəkat, tabeliyində olan xalq larla Xilafətin qarĢılıq lı münasibətlərini kəskinləĢdird i, ərəb imperiyasının parçalan ma prosesini sürətləndirdi.
IX əsrin sonu - X əsrin əvvəli Ərəb Xilafətinin ucqarlarındakı yerli hakim və caniĢinlərin separatizminin güclənməsi, mərkəzi hakimiyyətdən yarımasılı və ya müstəqil dövlət quru mların ın yaran ması ilə əlamətdardır. Bu dövlətlərin hakimləri tədricən xəlifə xəzinəsinə göndəriləcək verg ilərin miqdarını azaltdılar, onu ödəməkdən imtina etdilər və beləliklə də, müstəqillik əldə edərək, xəlifənin ancaq dini rəhbərliyini qəbul etdilər.
Ərəb iĢğalından sonrakı dövrdə Azərbaycan əhalisi islamı qəbul etməyə baĢladı. Lakin yeni dini ideologiyanın Azəıbaycanın cənub, xüsusilə Ģimal hissəsində qərarlaĢması X yüzildə də davam edən, u zun çəkən bir proses oldu.
Xilafətin iĢğal etdiyi ölkələr, o cümlədən Azərbaycan islamlaĢdıqca yeni din bu ölkələrin xalqların ı ideolo ji cəhətdən birləĢdirən böyük qüvvəyə çevrildi. Ġslamın geniĢ vüsəti ilə əlaqədar bu dini qəbul etmiĢ bütün xalq lar kimi, ü mu mi "müsəlman‖ məfhu mu ilə birləĢmiĢ azərbaycanlılar da, xüsusilə IX-X əsrlərdə tərəqqi, X-XII əsrlərdə çiçəklən mə dövrünü keçirən müsəlman mədəniyyətinin inkiĢafı prosesində iĢtirak etdilər.
XI əsrin 70-ci illərin in sonunda Azərbaycan torpaqları Orta Asiyadan Aralıq dənizinədək, Qafqazdan Ġran körfəzinədək olan yerləri ö zündə birləĢdirən Böyük Səlcuq imperiyasının tərkibinə daxil edilir.
Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində cərəyan edən dil, din, ərazi, mədəniyyət və iqtisadi əlaqələr vəhdəti zəminində yeni etnik birliyin - türkd illi Azərbaycan xalq ının fo rmalaĢması prosesi baĢa çatdı.
Səlcuq dövlətinin tənəzzülü dövründə yeni növ dövlət birləĢ mələrinin - atabəyliklərin təĢəkkülü üçün zəmin yarandı. 1136-cı ildə ġəmsəddin Eldəniz 8
tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Atabəyləri dövləti dövrün ən qüdrətli və mədəni dövlətlərindən oldu. Azərbaycanda mədəni həyatın yüksəlməsi ilə səciyyələnən XII əsr Azərbaycan intibahı dövrü hesab edilir, məhz, bu dövrdə Azərbaycan xalqı dünyaya görkəmli alimlər, Ģairlər, memarlar bəxĢ edir.
Taleyüklü hadisələrlə dolu olan bu dövrün XIX yüzildə Abbas qulu ağa Bakıxanov tərəfindən baĢlanan tədqiqi, sonralar üçcildlik "Azərbaycan tarixi"nin I cild ində təqdim edilən yığcam, lakin dərin məzmun lu materialla zəngin ləĢdirilsə də, daha sonrakı onillərdə aparılan elmi araĢdırmalar yeni faktları, yeni mənbələri üzə çıxara bilmiĢdir. Azərbaycan alimlərinin gərgin zəh məti, qanı-canı bahasına baĢa gələn bu ağır iĢ tariximizin bir ço x o xun maz səhifələrin i bərpa etdi, xalq ımızın ö mür yolunu iĢıqlandırdı, q iy mətli tədqiqat iĢlərin i ortaya gətirdi. Bunlardan akademik Ziya Bünyadovun Azərbaycanın VI-IX əsrlər, eləcə də Eldənizlər sülaləsi dövrünə, Sara xanım AĢurbəylinin Bakı və ġirvanın tarixinə, Sara Qasımovanın ərəblərə qədərki Cənubi Azərbaycan tarixinə, Yusif Cəfərovun hun tayfalarının Albaniya ilə qarĢılıqlı əlaqələrinə, Fəridə Məmmədovanın erkən orta əsrlər Albaniyasının siyasi tarixinə və tarixi coğrafiyasına, RəĢid GöyüĢovun Albaniyada xristianlığın tarixinə, Rəhim Vahidovun erkən orta əsrlər Mingəçevir tarixinə, Nailə Və lixan lının Xilafətin Azə rbaycanla qarĢılıqlı münasibətləri məsələlərinə, Məmməd ġəriflin in IX-XI əsrlər Azərbaycan feodal dövlətləri tarixinə, Saleh Qazıyevin Qəbələ, Rauf Məmmədovun Naxçıvan, Qara Əh mədovun Beyləqan, Hüseyn Ciddin in ġamaxı, Ömər Ġs mizadə və Fərhad Ġbrahimovun Bakı və s. Ģəhərlərin tarixinə dair yazdıq ları əsərlərin xüsusi əhəmiyyətini qeyd etmək lazımd ır 1 .
Tədqiq edilən dövrün tam təsvirini vermək üçün son 40 ildə arxeoloqlarımızdan QardaĢxan Aslanov, Ġlyas Babayev, Firudin Qədirov, QoĢqar QoĢqarlı, Nəsimi Quliyev, Əsgər Əliyev, Aləm Nuriyev, Abdulla Orucov, Fazil Osmanov, Cabbar Xəlilov və baĢ qalarının tarixi-arxeolo ji tədqiqatlarını, MəĢədixanım Nemətovanın orta əsr epiqrafik ab idələrimizə həsr etdiyi əsərlərini, etnoqraflardan Teymur Bünyadov, Qiyasəddin Qeybullayev, sənətĢünas alimlərdən Rasim Əfəndi, Nəsir Rzayev, Kamil Məmməd zadə, Cəfər Qiyasi, d ilçi alimlərdən Vaqif Aslanov, Q.Vo roĢil, Aydın Məmmədov, Tofiq Hacıyev və baĢqalarının, ədəbiyyatçılardan Həmid Araslı, Rüstəm Əliyev, Azadə Rüstəmova, Malik Mahmudov və onlarca baĢqalarının adlarını çəkmək və əsərlərini xatırlamaq vacibdir. Vətən tarixĢünaslığımızın tərkib h issəsini təĢkil edən bu əsərlərlə yanaĢı,
Adları çəkilən bu və digər müəlliflərin əsərləri haqqında kitabın sonunda təqdim edilmiĢ mənbələr və ədəbiyyat siyahısma bax.
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|