downloaded from KitabYurdu.az
31
1904-cü ildə Ba kıda 4 sabunbişirmə zavodu fəaliyyət gös tərirdi
89
.
Əhalinin sayının artması ilə əlaqədar yaranan tələbatı ödəmək üçün paltar
və ayaqqabı istehsalı da genişlənir, yeni kiçik müəssisələr açılırd ı. 1903-cü ildə
Bakıda 1708 nəfər mu zdlu fəh ləsi olan 492 belə müəssisə var idi. Onların illik
məhsuldarlığı bir milyon manatdan çox id i.
Sənayenin sürətli inkişafı və onunla əlaqədar əhali artımı tikinti işlərin in
xeyli genişlən məsinə, tikinti materia lla rı istehsalı sahəsinin inkişafına səbəb oldu.
Yü zilliyin əvvəllərində Bakıda 500 fəhləsi olan 20 kərp ic zavodu fəaliyyət
göstərirdi
90
. 1905-ci ildə Keşlədə t ikilən sement zavodu bütün Qafqazda ilk se ment
zavodu idi. O, sahibkar Həsənova mə xsus idi. Se mentə tələbat durmadan artdığı
üçün zavod ildən-ilə genişlənərək, 1913-cü ildə 140-a qədər fəhləsi olan ço x böyük
sənaye müəssisəsinə çevrilmişdi
91
.
Neft sənayesi və tikinti işləri ta xta-şalban istehsalını genişləndirməy i tələb
edirdi. Bu sahə üç istiqamətdə inkişaf edirdi: mexan iki yolla taxta-şalban istehsalı,
xarratlıq işləri və çəllək istehsalı. "Nobel qardaşları" firmasına məxsus olan taxta-
şalban zavodu iri kapitalist müəssisəsi idi
92
.
Xarrat emalatxanaları əsasən tikinti işlərinə olan tələbatı ödəyirdi. 1903-
cü ildə Bakıda aparılmış siyahıyaalman ın materiallarından göründüyü kimi, burada
528 fəhləsi olan 86 xarrat emalatxanası
93
, 292 fəhləsi o lan 33 dü lgər
94
və 49 fəhləsi
olan daha 4 xa rrat e ma lat xanası fəaliyyət göstərirdi
95
. 1913-cü ildə Ba kıda 586
fəhləsi olan 128 xarrat emalatxanası var idi
96
.
Beləliklə, yu xarıda adların ı çəkd iyimiz istehsal sahələri içərisində aparıcı
rol həm fəh lələrin sayına, həm də istehsal həcminə görə mexan iki istehsala məxsus
idi. 1913-cü ildə bu istehsal sahəsində 15 min fəhlə çalışırdı. Onların böyük
əksəriyyəti (84-85 faizi) iri və ço x iri müəssisələrdə işləyird i. Mexaniki istehsal
sahələrinin istehsal məb ləği 20-25 mln rubla bərabər idi və bu məbləğin 20-23 mln
rublu iri və ən iri mexaniki müəssisələrin payına düşürdü.
Bakının həyatında mühüm yer tutan yeyinti və yüngül sənaye sahələrində 9
min fəhlə çalışır və illik istehsal məbləği 35 mln. rubla çatırdı. Buradakı iri və ən iri
müəssisələr cəmi 5-6 faiz təşkil etməsinə baxmayaraq, bütün fəhlələrin 50 faizi, yüngül
və yeyinti sənayesi sahələrinin illik istehsal məbləğinin 75 faizdən çoxu onlarda
cəmləşmişdi.
Adları çəkilən sənaye sahələri neft sənayesi ilə birlikdə Bakının sənaye
həyatında aparıcı rol oynayırdı. Əgər 1907-1910-cu illərdə neft istehsalı sənayesində
31.556, 1913-cü ildə 27.764 fəhlə çalışırdısa, digər sənaye sahələrində həmin
müddətlərdə 23.191 və 22.129 fəhlə işləyirdi. Göründüyü kimi, fərq o qədər də böyük
deyildi.
Azərbaycan qəzalarında isə digər sənaye sahələri inkişaf edirdi. Onların ən
mühümü mis istehsal sahəsi idi. 1906-cı ildə Gədəbəy mədənlərində çıxarılmış 4658
min pud mis filizi bütün Rusiyada hasil olunan həcmin 1/4-ni təşkil edirdi. Onun bir
ildən sonra 6.270 min puda çatan həcmi bütün Rusiya üzrə hasil edilmiş mis külçəsinin
downloaded from KitabYurdu.az
32
1/3-nə bərabər idi. 1907-ci il ən çox mis filizi çıxarılan il kimi xa rakterizə olunur.
Çıxarılan mis filizinin bir hissəsi Gədəbəy və Cənubi Qafqazın digər misəritmə
zavodlarına daxil olurdu. 1910-cu ildə Gədəbəy mis mədənlərində 1118 fəhlə çalışırdı
97
.
Gədəbəy mis zavodu çox böyük kapitalist müəssisəsi idi. Bu zavodun buxarla
işləyən 3 maşın, 3 mühərrik, 1 dinamomaşın, filizi yandırmaq üçün 27 soba, qara misi
əritmək üçün 3 soba, xalis misi əritmək üçün 2 soba, elektrik işığı və təmir emalatxanaları
ilə təmin olunması onun möhtəşəmliyinə dəlalət edirdi. Zavodu Qalakəndlə
əlaqələndirən xüsusi dəmir yol xətti çəkilmişdi. 1911-ci ildə Gədəbəy mis zavodu 1,2
mln rublluqdan çox məhsul vermişdi
98
. Zavodda 1300-1500 fəhlə çalışırdı. Daşkəsəndə
isə dəmir və kobalt yataqları var idi. Lakin onların istismarı aşağı səviyyədə idi.
Azərbaycanda balıq sənayesi də xeyli inkişaf etmişdi. 1907-ci ildə təkcə
dənizkənarı rayonlarda 713 vətəgə var idi
99
. 1912-ci ildə balıq sənayesinin istehsal həcmi
16,2 mln rubla bərabər olmuşdu. Ondan 13 mln rublu balıq, 3,2 mln rublu isə balıq
məhsullarının payına düşürdü
100
. Balıq ovlayan bütöv bir donanma var idi. İri balıq
vətəgələri olan rayonlarda yaşayış məntəqələri salınmış, balıq zavodları tikilmişdi
101
.
Azərbaycan balıq sənayesinin məhsulları Tiflis, Həştərxan və Rusiyanın daxili şəhərlərinə
ixrac edilirdi. Bütün iri, hətta bəzi xırda balıq vətəgələrinin sahibləri bilavasitə balıq və
balıq məhsulları satışı və ixracı ilə məşğul olur, bəzən kiçik sahibkarların məhsullarını
da nisbətən ucuz qiymətə alırdılar. Azərbaycanda balıq sənayesinin on minlərlə işçisi
var idi. Məsələn, 1912-ci ildə balıq sənayesində 40 416 fəhlə çalışırdı. Bu sənayedə,
xüsusilə balıq məhsullarının hazırlanmasında qadın əməyindən geniş istifadə olunurdu.
Hələ 1911-ci ildə balıq sənayesində 3332 qadın çalışırdı
102
.
Azərbaycanda pambıqçılığın inkişafı ilə əlaqədar yeni sənaye sahəsi - pambıq
emalı sənayesi yaranmışdı. Pambıq rayonlarında yaranmış ilk zavodlar məhsuldarlığı
aşağı səviyyədə olan kiçik müəssisələr idi. Onlar at qüvvəsi ilə, yaxud əllə hərəkətə
gətirilən və lazım gəldikdə bir yerdən başqa yerə aparılan pambıqtəmizləyən qur-
ğulardan ibarət idi. Bir qədər sonra ağ neftlə hərəkətə gətirilən mühərriklər meydana
çıxdı. Bu isə lazımi avadanlıqla təchiz olunmuş bina, ixtisaslı ustalar tələb edirdi.
Beləliklə, pambıqtəmizləyən, pambıq emalı zavodları meydana çıxdı və onların sayı ilbəil
artdı. 1911-ci ildə Azərbaycanda artıq 40 pambıq emalı zavodu fəaliyyət göstərirdi.
Çoxunda mühərriklər ağ neft və buxarla hərəkətə gətirilən bu zavodların 14-də 800-850
fəhlə çalışırdı və illik istehsal həcmi 2 mln rubla çatırdı
103
. Əsasən İrəvanda, Gəncədə,
Ağdam, Cavad və Göyçay qəzalarında cəmləşmiş zavodların çoxu 8-10 fəhləsi olan kiçik
müəssisələr idi. Onlarla yanaşı, Petropavlovskda, Hacıqabulda, Salyanda, bəzi başqa
yerlərdə fəaliyyət göstərən zavodlar elektrik işığı və müxtəlif avadanlıqla təmin olunmuş
iri kapitalist müəssisələri idi.
Təmizləndikdən sonra Rusiyanın toxuculuq fabriklərinə və xarici ölkələrə
ixrac olunan pambıq məngənələrdə sıxılırdı. Ona görə də zavodların çoxunda
əksəriyyəti vintli olan məngənələr var idi. "Voqau və K°" nın zavodu isə hidravlik
məngənələrə malik idi.
XX əsrin əvvəllərində ipək emalı sənayesi yeni inkişaf mərhələsinə daxil