Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

8 

"birləşməsi" kimi qeyri-elmi müddəalar puça çıxdı. XX əsr tarixinin ilk iyirmi ilinə aid 

həqiqətlər  bərpa  olundu.  80-ci  və  90-cı  illərin  tarixşünaslığından  danışarkən,  ilk 

növbədə,  "Azərbaycan  tarixi"  kitablarının  nəşrini  qeyd  etməliyik.  Tarix  İnstitutunun 

kollektivi  tərəfindən  hazırlanmış  "Azərbaycan  tarixi"  Azərb.  EA  həqiqi  üzvü 

İ.H.Əliyevin redaktorluğu ilə 1993-cü ildə Azərbaycanca, 1995-ci ildə rusca, 1994-cü 

ildə yeni "azərbaycan tarixi" isə akademik Z.M.Bünyadov və professor Yusif Yusifovun 

redaktəsi  ilə  çap  edildi.  XIX-XX  əsrin  əvvəlləri  dövrü  M.Ə.İsmayılov  tərəfdən 

yazılmış əsərlərdə də öz əksini tap mışdır. 

70-90-cı  illərin  mütəxəssis tarixçiləri  M.İsmayılov,  T.Vəliyev,  M.Musayev, 

Ə.Umayev,  Q.Cavadov,  Y.Ələsgərov,  S.Əliyarov,  M.İbrahimov,  İ.Bağırova,  L. 

Həsənova,  H.  Həsənov,  Z.  Qafarova,  Ş.  Kərimov,  V.Səmədov,  M.Gülmalıyev  və  b. 

Azərbaycanın sosial-iqtisadi, siyasi və mədəniyyət tarixi üzrə çoxsaylı monoqrafiya və 

elmi məqalələr nəşr etdirdilər. Onların əksəriyyəti Azərbaycanın sosial-iqtisadi tarixinə 

-  XIX-XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanın  sosial-iqtisadi  quruluşu,  Azərbaycan 

kəndinin  sosial-iqtisadi  strukturu,  Azərbaycanın  sosial-iqtisadi  inkişaf  səviyyəsi,  neft 

sənayesinin  tarixi,  A zərbaycanda  kənd  təsərrüfatı,  torpaq  sahibliyi  və  torpaqdan  isti-

fadə, neft istehsalı və Rusiya iqtisadiyyatı, mülkədar təsərrüfatı və s. məsələlərə aiddir. 

Tarixi  əsərlər  içərisində  ölkənin  siyasi  tarixinə  dair  olanlardan  bir  çoxunda 

(müəlliflər:  D.Hüseynova,  D.Seyidzadə,  E.Əliyev,  İ.Bağırova,  A.Balayev, 

S.Mustafayeva,  D.İsmayılzadə,  N.Tahirzadə,  S.Talıbova  və  b.)  XIX-XX  əsrlərdə 

Azərbaycan-Rusiya münasibətləri, çarizm siyasətini Azərbaycanda həyata keçirənlər, rus 

kəndlilərinin  Zaqafqaziyaya,  o  cümlədən  Azərbaycana  köçürülməsi,  Azərbaycan 

ziyalıları,  Azərbaycanda təhsil,  Rusiya  ali  məktəblərində  təhsil  alan  azərbaycanlılar, 

Azərbaycanda  siyasi  təhsil  məsələləri,  Azərbaycan  məktəbləri,  maarif  məsələləri, 

Azərbaycan burjuaziyasının maarifçilik fəaliyyəti və s. məsələlərin tədqiqinə daha çox 

yer verilmişdir. 

Tarixçilər  və  d igər  ixtisas  sahibləri  (müəlliflər:  A.Paşayev,  N.Axundov, 

K.Zeynalova,  İ.Kərimov,  Q.Məmmədli,  S.Mövlayeva,  K.Talıbzadə)  Azərbaycan 

mədəniyyətinin  bir  çox  sahələri,  dövri  mətbuat,  görkəmli  siyasət  və  mədəniyyət 

xadimləri  barəsində  xeyli  əsərlər  yazmışlar.  Onlara  Azərbaycanın  dövri  mətbuatı, 

M.Şahtaxtinskinin  rus  dövri  mətbuatında  fəaliyyəti,  Azərbaycan  teatrı,  onun  inkişaf 

mərhələləri,  H.Cavid,  Ü.Hacıbəyov,  mədəniyyət  məsələləri,  mətbuatda  ədəbi  tənqid 

məsələləri və s. haqqında olan tədqiqatları misal göstərmək olar. 

XX əsr dövrünə dair tarixşünaslıqda şəhərlərin tarixi, su təchizatı məsələləri və 

s. ilə əlaqədar Bakı (F.Tağıyev), Şimali Azərbaycan şəhərləri (E.Muradəliyeva), Bakı 

(M.Musayev),  Şəki  (M.İsmayılov),  Gəncə  (kollektiv),  Şuşa barəsində  (G.İsmayılova) 

xeyli  iş  görülmüş,  şəhər  tikintisi  və  memarlığı  məsələlərinə  də  tədqiqatlar  həsr 

olunmuşdur  (müəlliflər:  V.Xanəliyev,  Ş.Fətullayev).  Nəşr olunmuş  əsərlərin bir  qismi 

dövri mətbuat (V.Məmmədov), Azərbaycan burjuaziyasının xeyriyyəçiliyi (M.İsmayılov, 

M.İbrahimov,  S.Talıbova),  Azərbaycan  tarixşünaslığı  (Ə.Sumbatzadə)  məsələlərinin 

tədqiqindən ibarətdir. 

---

downloaded from KitabYurdu.az

 

 

9 

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin tarixinin obyektiv tədqiq edilməsi, o  zaman 

əldə  olunmuş  nailiyyətlər  və  buraxılmış  səhvlərin  düzgün  dərk  o lunması  xüsusi 

əhəmiyyət kəsb edir. 

1918-ci  il  mayın  28-dən  1920-ci  il  aprelin  27-dək  fəaliyyət  göstərsə  də, 

Azərbaycan  xalqının  taleyində böyük  rol  oynayan  məhz  milli  dirçəliş  və  dövlətçilik 

mərhələsi,  həmçinin  müsəlman  dünyasında  ilk  respublika  olan  Azərbaycan  Xalq 

Cümhuriyyəti Şərq ölkələrində demokratik  ideya və hərəkatların inkişafına da müsbət 

təsir göstərmişdir. Odur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin cahanşümul tarixi hadisə 

olması zaman keçdikcə daha aydın dərk edilir. 

Buna görə  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  fəaliyyəti  ilə  əlaqəli  mü xtəlif 

məsələlərin,  ü mu miyyətlə,  həmin  dövrdə  Azərbaycanda  və  onun  yerləşdiyi  Cənubi 

Qafqaz  regionunda  tarixi  hadisə  və  prosesləri  tədqiq  edən,  əsasən,  son  onilliklərdə 

formalaşmış tarixşünaslığın təhlil edilməsi ço x vacibdir. 

1917-1920-ci  illərdə  baş  vermiş  hadisələrin  bilavasitə  iştirakçıları  olmuş 

siyasi  xadimlərin  əsərləri  həmin  dövr  tarixşünaslığının  mühüm  tərkib  hissəsidir. 

Doğrudur, bu  əsərlər  istifadə olunmuş  metod və prinsiplər nöqteyi-nəzərindən sırf  elmi-

tədqiqat  xarakteri  daşımır,  ancaq  izlənilən,  məqsədlərə,  xüsusən,  hadisələrin 

xronoloji  ardıcıllıqla  işıqlandırılması  və  onlara ümumiləşdirici  baxışla  yanaşılmasına 

görə  etibarlı  mənbə  sayılmalıdır.  Həmin  əsərlərin  ilk  mənbə  kimi  bir  üstünlüyü  də 

ondadır  ki,  onları  qələmə  alan,  dövrün  görkəmli  tarixi  şəxsiyyətləri  olan  müəlliflər 

sırasında  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  (AXC-nin),  həmçinin  Azərbaycan  Sovet 

Sosialist Respublikasının yaradıcıları və əsas siyasi xadimləri xüsusi yer tuturlar. 

AXC  xadimlərin in  əsas  siyasi  hadisələrdən  bəhs  edən  əsərləri  həm  AXC 

dövründə ölkədə, həm də onun süqutundan sonra xaricdə çap edilmiş, onların bir çoxu isə 

üçüncü  Azərbaycan  Respublikasında  yenidən  işıq  üzü  görmüşdür.  Onların  sırasına 

M.Ə.Rəsulzadənin,  Ə.Topçubaşovun,  A.Ziyadxanlının,  C.Hacıbəyovun,  Y.V.Çəmən-

zəminlinin,  M.Məmmədzadənin,  Ş.Rüstəmbəylinin,  Mir  Yəqubun,  R.Vəkilovun, 

N.Şeyxzamanovun,  Ə.Əsgərov-Kəngərlinskinin  və  digər  fəal  xad imlərin  əsərləri 

daxildir

1

. 

Bu  siyahıda  M.Ə.Rəsulzadənin  müstəsna  yeri  vardır.  Onun  əsərlərində  milli 

dövlətçilik  ideyası  xüsusi  elmi  maraq  doğuran  əsas  amillərdəndir.  Sosial-

nəzəriyyəçilər  -  tarixçilər,  siyasətçilər,  ədəbiyyatşünaslar,  mədəniyyətşünaslar, 

hüquqşünaslar üçün hədsiz dərəcədə maraqlı olan bir sıra məsələlər - milli Azərbaycan 

ideyasının  təşəkkülü  və  inkişafı,  dövlətçilik  baxışlarının  formalaşması,  siyasi 

mübarizənin gözlənilməz  dönüşlərlə  zəngin  mürəkkəbliyi  və s.  qeyri-adi  şəxsiyyət  olan 

müəllifin əsərlərində öz geniş əksini tapmışdır. 

Ə.M.Topçubaşovun  fakt  və  hadisələrlə  zəngin  əsərləri  də  AXC 

tarixşünaslığında  xüsusi  yer  tutur.  Azərbaycan  dövlətinin  səlahiyyətli  nümayəndəsi, 

parlamentin  yeganə  sədri  olmuş  müəllifin  İstanbul  və  Paris  təəssüratları,  müstəqil 

respublikanın öz həllini tapmamış problemləri onun əsərlərinin əsas mövzusudur. 

Haqqında  bəhs  edilən  dövrdə  insanların  fikir  və  düşüncələrinin  əsas 

---