Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
10 məzmununu təşkil edən subyektiv gerçəkliyi daha düzgün anlayıb qiymətləndirmək üçün M.V.Məmmədzadə və Ə.Əsgərov-Kəngərlinskinin yazıları diqqətəlayiqdir. Əgər birinci müəllifdə hadisələrə baxış və yanaşmada mübarizə əzmi üstünlük təşkil edirsə, ikincidə tarixi gerçəkliyə bədbin münasibət daha qabarıqdır. Lakin buna baxmayaraq, onların hər ikisi tarixin düzgün dərk edilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edən gerçəklik faktlarına istinad edir. 1917-1920-ci illərdə fəal inqilabçı, hərbi siyasi qurumların rəhbər işçiləri, Sovet hakimiyyəti dövründə isə respublikanın partiya-dövlət nümayəndələri olmuş yerli ko mmunistlər - N.Nərimanov, Q.Musabəyov, M.D.Hüseynov, M.Quliyev, Q.Hüseynov, Ə.Qarayev və b. tədqiq edilən dövrə aid bir sıra sərt xarakterli polemik əsərlər qələmə almışlar 2 . Bu əsərlərin dəyəri siyasi rəqiblərə tənqidi münasibət ifadə etmələrində, hadisələrin qənaətbəxş və obyektiv təsvirini vermələrində yox, o vaxtkı kommunistlərin dünyagörüşü və psixologiyası haqqında dolğun təsəvvür yaratmalarındadır. Onlara xas olan ümumi cəhət Müsavat hökuməti ilə müqayisədə sovet idarəetmə sistemi və sosial-iqtisadi quruluşunun Azərbaycan xalqının tərəqqisi üçün daha çox işlər gördüyünü sübut etməyə çalışmalarıdır. Ümu mi şəkildə 1917-1920-ci illər tarixşünaslığını üç dövrə bölmək olar: 20- 30-cu illərin marksist tarixşünaslığı, 40-80-ci illərin milli ko mmunist tarixşünaslığı, 90-cı illərin liberal-milli tarixşünaslığı. Azərbaycanda marksist tarixşünaslığın əsas nümayəndələri 1921-1931-ci illərdə Qırmızı Professura İnstitutunu bitirmiş qeyri-azərbaycanlılar idi. Onlar 1917- 1920-c i illəri əhatə edən inqilab dövrünü dünya kapitalizminin ta m çürümə mərhələsində zəhmətkeşləri burjuaziyanın zülm və istismarından azad edəcək dünya in- qilabın ın ilkin müjdəç isi kimi qələmə alırd ılar. 1917-ci illərə aid tarixi əsərlərin müəllifləri - A.Rayevski, Y.Ratqauzer, N.Pçelin, A.Popov, S.Sef, A.Steklov, A. Dubner hadisələri tədqiq və təqdim edərkən tarixi reallığın təfsilatlarına maraq göstərmək, hadisələrin izahında ideologiyaya üstünlük vermək, mənbələrdən geniş iqtibas gətirmək və s. kimi xüsusi yanaşma üslubu nümayiş etdirmişlər 3 .
etdikləri partiya-sovet rəhbərlərinin çıxışlarından geniş istifadə, tarixi məkanın təfərrüatınadək dövrləşdirilməsi, arxiv mənbələrini kütləvi fetişləşdirmə hallarına az-az rast gəlinir. "Zəhmətkeşlərə vəhşi nifrət", "dünya miqyaslı quldurlar", "müsavat nökərləri", "bəyxan hökuməti", "öz xalqının mənafeyi ilə alver edənlər" və s. epitetlərdən gen-bol istifadə edilən bu əsərlərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti "Müsavat rejimi", "Müsavat dövləti" kimi təqdim ed ilmişdir. Marksist tarixşünaslığın nümayəndələri AXC-nin daxili siyasətindən danışarkən bu siyasətin əsasına "rejimin" sinfi təbiətini, onun siyasi subyektlərinin maraqlarını qoyur və onların zəhmətkeş fəhlə-kəndli mənafelərinə kökündən zidd olduğunu iddia edir və bununla da bu mənafelərin uzlaşdırılması və ümummilli
downloaded from KitabYurdu.az
11 məqsədə tabe edilməsi imkanlarını göstərmirdilər. Müsavat partiyasını kəskin tənqid edir, onu gah kiçik burjua partiyası, gah da yalnız burjuaziya və mülkədarların mənafeyini müdafiə edən təşkilat adlandırır, bununla da Müsavat partiyasının və bütövlükdə milli hərəkatın əsas tutduğu prinsip və mənəvi dəyərləri bayağılaşdırmağa çalışırdılar. AXC xarici siyasətinə Birinci dünya müharibəsində qalib gəlmiş ölkələr qarşısında nökərçilik donu geydirilirdi. 20-30-cu və sonrakı illərin tədqiqatları başlıca olaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daha çox inqilabi dövrün məhsulu olmasını, iqtisadi mühafızəkarlığına baxmayaraq, demokratik siyasi qurum və vətəndaş təsisatları yaradılmasına meylini, mədəniyyət sahəsində özünü göstərən inqilabiliyini, milli hərəkatın is ə öz məqsəd və hərəkətverici qüvvələrinə görə maarifpərvər və mütərəqqi xarakter daşıdığın ı görmək istəmirdilər. Müharibədən sonrakı illər tarixçi kadrlar: Z.İbrahimov, M.İsgəndərov, Y.Tokarjevski, C.Quliyev, Ə.Sumbatzadə, T.Köçərli, D.Quliyev və başqaları bu dövr milli kommunist tarixşünaslığının ən məhsuldar nümayəndələri sayılırlar 4 . Məhz bu dövrdə 1917-1920-ci illərin tədqiqat mövzusu daha da genişlənmiş, bir sıra sənədlər məcmuəsi çap edilmiş, nəticədə kütləvi oxucu üçün dövrün sirləri ilə yaxından tanış olmaq imkanı yaranmış, lakin AXC tarixinin müstəqil tədqiqat predmeti kimi sistemli şəkildə öyrənilməsi davam etdirilmə mişdi 5-8 . Bunun tədqiqatçılardan asılı olmayan başlıca səbəbi onda idi ki, hakim ideologiya məhz AXC ilə əvvəlcə siyasi, onun süqutundan sonra isə Cümhuriyyətin yaddaşdan silinməsi üçün mübarizə aparmışdı. Keçmiş SSRİ məkanında, o cümlədən Azərbaycanda 80-90-cı illərdə baş verən proseslərlə paralel yaranan yeni mənəvi şərait AXC tarixinə aid bir sıra problemlərin öyrənilməsinə qoyulan qadağaların aradan qalxmasına, dövrü öyrənən yeni istiqamətin - liberal və milliyyətçi tarixşünaslığın formalaş masına imkan verdi. Onun əsas nümayəndələri olan A.Balayev, C.Həsənli, N.Maksvell, P.Darabadi, N.Nəsibzadə, R.Xudiyev və b. alimlərin tədqiqatları AXC tarixinin öyrənilməsi sahəsində xeyli iş görüldüyünü söyləməyə əsas verir. Əlbəttə, bu son dövr tarixşünaslığında, xüsusən onun ilk çağlarında bəzi nöqsanlar, o cümlədən ifrat aludəçilik, 1917-1920-ci illərdə baş vemıiş hadisələrə münasibətdə eyforiya əhvali-ruhiyyəsi, onların şərhində ideoloji yanaşmaya üstünlük verilməsi kimi qüsurlardan xali olmayan bu ilk addımların özü, ümumilikdə, AXC tari- xin in öyrənilməsi istiqamətində irəliləy iş idi. 90-c ı illərin əvvəllərində - AXC tarixinə aid mənbəşünaslıq bazasının formalaşma dövründə C.Həsənlinin "Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918-1920-ci illər)" 9 kitabı AXC-nin xarici siyasət problemləri üzrə müasir Azərbaycan tarixşünaslığında baza olacağına tam əsas verir. Bu sırada duran əsərlər içində İ.Musayevin "Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921)" monoqrafiyası xüsusi yer tutur 10 . Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti hərb tarixin in tədqiqində P.Darabadinin "Voennıye problemı politiçeskoy istorii Azerbaydjana naçala XX veka" (Bakı, 1998)" Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|