Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. NEFT SƏNAYESİNİN VƏZİYYƏTİ
downloaded from KitabYurdu.az
19 yerləşən bölgələrində kapitalist istehsal münasibətləri, feodal torpaq sahibliyinin qismən qorunub saxlandığı kənd yerlərində isə qolçomaqların və varlı kəndlilərin kapitalist tipli təsərrüfatları ilə yanaşı, möhtəkir-sələmçi kapitalın təsiri altında olan ki- çik təsərrüfatlar da mövcud idi. Bütövlükdə götürdükdə isə ölkənin sosial-iqtisadi strukturunda kapitalist istehsal üsulu hakim mövqe tuturdu.
XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın neft sənayesi inkişaf sürətinə və məhsul istehsalına görə, dünyada birinci yerə çıxd ı. O, 1901 -ci ildə dünyada istehsal olunan neftin yarısından çoxunu (672 mln pud) və Rusiyada istehsal olunan neftin 95 faizini verdi. Lakin tezliklə sənaye 1900-1903-cü illər dünya iqtisadi böhranının zərbələrinə məru z qald ı. Böhran cəmiyyətdəki bütün daxili əksliklərin qeyri-ad i kəskinləşməsi şəraitində baş verdi. Ölkən in iqtisadi quruluşunda sənaye inkişafın ın ən yeni formaları və qabaqcıl texnika ü mu mi inkişaf səviyyəsinə görə geri qalmış kənd təsərrüfatı ilə çulğaşırd ı. 1900-1903-cü illə rdə dünyanın bazar iqtisadiyyatı ölkə lərini bürü müş ifrat istehsal böhranı Rusiyada daha güclü idi. Çünki Rusiya iqtisadiyyatına təsir edən səbəblərdən biri kimi özünəməxsus xüsusiyyətləri olan neft sənayesi təkcə xarici kapital axını ilə deyil, həm də Avropa və Şərq bazarlarına neft ixracı ilə dünya təsərrüfatına sıx bağlı id i. Ona görə də Rusiyada sonralar sənayeni əhatə etmiş 1899-cu il böhranının təsiri Avropa ölkələ rində istehsalın ixt isarına səbəb oldu və ölkənin ö z məhsullarını daha ço x dünya bazarlarına ixrac edən neft sənayesində ciddi və ağır nəticələr törətdi. Azərbaycanda sənaye böhranının xüsusiyyəti ondan ib arət idi ki, o, neft sənayesinə başqa sənaye sahələrinə nisbətən gec, lakin ço x güclü təsir etmişdi. Böhranın ilk nişanələri özünü 1901-ci ilin əvvəllərində büruzə verdi və aydın oldu ki, neft və neft məhsullarına tələb azalmışdır. Həmin il martın 1-də Bakıda 86 mln. pudu neft qalıqları, 46 mln. pudu xam neft və 26 mln. pudu ağ neft olan 10
duru yanacaq yığılıb qalmışdı. 160 mln. puda qədər neft ehtiyatının olması və satışın, demək olar ki, dayandırılması Bakı neft b irjasında böyük təşvişə səbəb olmuşdu. Da xili baza ra tə ləbatdan xeyli artıq neft ç ıxa rıldığ ı ü çün 1901-ci ildə onun qiyməti əvvəlki illərə nisbətən 48,3 faiz aşağı düşdü. Ağ neft isə o qədər ucuzlaşdı
downloaded from KitabYurdu.az
20 ki, artıq 1902-ci ilin yazında xam neft qiy mətinə satıldı. Ümu miyyətlə, böhran illərində Bakıda xam neftin qiy məti 2,3, ağ neftin qiy məti isə 3,4 dəfə azald ı 11 . Bu, bir tərəfdən, böhranın dərin liy inə, digər tərəfdən isə qiy mətlərin əvvəlki illərdə şişirdild iyinə dəlalət edirdi. 1902-ci ildə böhran özünü neft sənayesinin bütün sahələrində -qazma, hasilat və emalın xeyli azalmasında, kəşfiyyat işlərinin ixtisara düşməsində, dayanan quyuların çoxalmasında büruzə verdi. Əgər 1900-cü ildə 83,1 min sajen quyu qazılmışdısa, bu rəqəm 1902-ci ildə 40,2 min 12 sajenə enərək iki dəfədən çox aza ldı. Hər il qazılan yeni buruqların sayı 1901-ci ildə 98, 1902-ci ilin sonunda isə 74 ədəd əskildi. 1900-cü ildə fəaliyyətdə olan 1710 quyunun sayı 1902-ci ildə 1202-yə, 1903-cü ildə isə 817-yə endi 13
təşkil ed irdi. Buruqların azalması neft hasilatına təsirsiz qalmadı. 1902-ci il-də 636,5 mln pud 14
isə daha az - 596,9 mln pud 15
neft çıxarılmışdı. Böhran neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan firmaların vəziyyətinə də ciddi təsir göstərirdi. Onların 1901-ci ildə 171-dən 146-sı, 1902-ci ildə 167-dən 139-u, 1903- cü ildə 170-dən 136-sı 16 neft çıxarmaqla məşğul ola bilmişdi. Böhranın xarici ölkə bazarlarından güclü surətdə asılı olan ağ neft istehsalına təsiri daha qüvvətli idi. 1903-cü ildə neft emalı zavodlarından 78-i işləyirdi. Onların istehsal etdiyi məhsullara gəldikdə isə böhranın təsiri yalnız sürtkü yağları istehsalından yan keçmişdi. Bazarda həmin məhsullara tələbatın sabit qalması ilə əlaqədar olaraq onların istehsalı hətta bir qədər də artmışdı. Ağ neft istehsalı isə azalmış və 1903-cü ildə 1901-ci ilə nisbətən 7,8 mln rublluq az ağ neft istehsal edilmişdi. Neft istehsalı səviyyəsinin daxili bazarın tələblərinə uyğun gəlməsinə baxmayaraq, neft məhsulları ixracı bir qədər artmışdı. Belə ki, onların həcmi 1901-ci ildə 488,2 mln pud idisə, 1903-cü ildə 494 mln pud 17 olmuş və onun illərə uyğun olaraq 383,3 və 386,3 mln. pudu dəniz, 101,9 və 105 mln pudu 18 dəmir yol nəqliyyatı va- sitəsilə nəql edilmişdi. Belə ixrac ona gətirib çıxarmışdı ki, Volqa boyunda olan neft anbarları dolmuş və neft məhsullarının satışı xeyli çətinləşmişdi. Belə ki, neft qalıqları və ağ neft satışı 1902-ci ildə 79,4 mln rubldan 37 mln rubla 19 enərək iki dəfədən çox azalmışdı. İri firmalar Rusiyada itirdiklərinin əvəzini xaricə ixracı artırmaqla çıxmağa çalışırdılar. Onlar 1900-cü ildə Avropaya 32 mln. pud, Şərqə isə 43 mln pud neft məhsulları ixrac etmişdilər. 1903-cü ildə bu ixrac Avropaya 52,5, Şərqə isə 58,7 mln. pud oldu
20 . 1903-cü ildə ixracın artmasının başlıca səbəbi qiymətlərin, 1900-cü il səviyyəsinə çatmasa da, artması idi. Lakin neft və neft məhsulları ixracından gələn gəlir Bakı istehsalçılarına çatmırdı, çünki kiçik və orta müəssisələr birləşib təşkilatlanmadıqlarına görə öz məhsullarını iri fırmalara təhvil verməli olurdu. Öz mədənlərində neft çıxarılmasını təmin edən, geniş neft anbarları olan "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti", "Kaspi şirkəti" və s. kimi qüdrətli firmalar öz artıq məhsulunu sa xlamağa imkanı olmayan
Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|