Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 5,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az
21 sənayeçilərin neftini ucuz qiymətə alırdı. Bakıdan Britaniya konsulu yazırdı ki, "O iri firmalar böyük qazanc götürürdülər ki, onlar Rusiyada və xaricdə ağ neftin və maye yanacağın satışına nəzarət edird ilər". Sənaye böhranından narahat olan çar hökuməti durğunluğu ləğv edə bilməsə də, onu zəiflətmək üçün özü vacib saydığı tədbirləri görürdü. Bakıya maliyyə nazirliyinin xüsusi tapşırıqlar üzrə məmuru S.İ.Gülüşambarov ezam edilmişdi. 0,1901-ci il iyunun 15- 18-də neft məhsullarının ixracı və xarici ticarətdə onların qiymətlərinin tərəddüdü ilə yaranmış şəraitlə əlaqədar neft sənayeçiləri, zavod sahibləri və yerli dövlət idarələri nümayəndələrinin yığıncağını keçirdi 21 . Hökumət neft sənayeçilərinin bəzi tələblərini ödədi. Məsələn, neftverən torpaqlardan alınan icarə haqqını 30 faiz azaltdı 22 , bəzi sahibkarlara borc pul verdi və s. Lakin hökumətin bu köməyi böhranın neft sənayesinin inkişafına göstərdiyi təzyiqi lazımi qədər azalda bilmədi. Neftin qiymətinin qeyri-sabitliyi böhran dövrü çətinliklərindən mövqelərini möhkəmləndirmək üçün istifadə etməyə çalışan iri firmaların təqsiri üzündən baş verirdi. 1901-ci ildə Qafqaz inzibati idarələrinin nümayəndələri qeyd edirdilər ki, neftin bazar qiymətlərinə "neft sənayesində inhisarlar yaradanların təsir payı az deyildi" 23 .
"Mazut" cəmiyyəti kartel müqaviləsi bağlamışdı ("Nobmazut"). Hər iki firma neft məhsulları satışını tam inhisara almaq və yüksək gəlir götürmək üçün daxili bazarlarda bir-biri ilə razılaşdırılmış ticarət siyasəti yürütməyi öz üzərlərinə götürürdülər. 1900-cü ildə neft istehsalının 21 və neft ixracının isə 40 faizi onların payına düşürdü 24 . 1901-ci ildə isə Xəzər dənizi vasitəsilə Rusiyanın daxili quberniyalarına ixrac olunan ağ neftin 57, ağır neft yanacağının 43,5 və sürtkü yağlarının 67,5 faizi də Nobel və Rotşild firmalarına məxsus idi 25 . Nobellə Rotşild rus ağ neftini xarici bazarlara ixrac etmək üçün də öz qüvvələrini birləşdirmişdilər. Onlar 1900-cü ildə ingilis dilində aparılacaq bütün işləri görəcək "Konsolireyted petroliu m ənd K°" kompaniyasını yaratmaq barədə razılığa gəldilər
26 . Tezliklə kompaniya Rokfellerlə ingilis bazarını bölmək barəsində müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə görə, Rokfeller ingilis bazarına ağ neftin 60, rus ixracçıları isə 40 faizini çıxarmalı idilər 27 .
("Tokamp") yaradıldı. Öz tərkibinə "A.İ.Mantaşov və K°" və "Kaspi şirkəti"ni daxil etmiş bu yeni birlik rus müəssisələri kimi yaransa da, əslində ingilis maliyyəsinin nəzarəti altında idi 28 . Birlik öz qarşısına mühüm vəzifə olaraq, ağ neft ixracını ələ keçirməklə yanaşı, daxili ticarətdə iştirak etməyi və neft istehsalı üzərində nəzarəti ələ keçirməyi qoymuşdu. Odur ki, "Tokamp" "Nobmazut" karteli üçün ciddi rəqib idi. Lakin Nobel ingilis sahibkarları ilə Almaniyada ağ neftlə birgə ticarət etmək haqqında saziş bağlamaqla, "Tokamp"ı xey li neytrallaşdırd ı. Böhran illərində ixrac məsələsi iri firmaların rəqabətinə davam gətirə bilməyən orta və kiçik firmalar üçün ölüm-dirim məsələsi idi. Onlar rəqabətə qarşı durmaq üçün ixrac sindikatı yaratmağın layihəsini hazırladılar. Hökumət əvvəlcə bu
downloaded from KitabYurdu.az
22 ideyaya müsbət münasibət göstərdi. "Bakı ağ neft zavodçularının ittifaqı" tipli sindikat yaratmaq məsələsi 1901-ci ilin sonunda Bakı neft sənayeçilərinin XVI qurultayında müzakirə olundu. Qurultay seçilmiş komissiyaya sindikat müqaviləsinin layihəsini hazırlamağı tapşırdı. İri fırmalar sindikat yaradılmasına etiraz etmədilər. 1902-ci ilin iyununda Peterburqda "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti", "A.İ.Mantaşov və K°", "Kaspi şirkəti", "Ağ neft-yağ istehsalı şirkəti" və başqa firmaların iştirakı ilə ko missiyanın iclası keçirildi. Burada ixrac birliyinin yaradılması sahəsində görülmüş işlər barəsində komissiyanın məruzəsi dinlənildi. Lakin mü zakirələr zamanı firmalar arasında üzə çıxan fikir ayrılığı və başqa səbəblər ümumi nəticəyə gəlməyə mane oldu. Hökumət də münasibətini dəyişib ixrac sindikatı yaradılması ideyasını müdafiə etmədi. Rəqiblərini neytrallaşdırmaq məqsədi ilə Nobel Amerikanın "Standart oyl və K°" ko mpaniyası, Rotşild isə ingilis - holland tresti "Şell" ilə möhkəm əlaqə yaratdılar. Nobellə ittifaq Rokfeller üçün daha əhəmiyyətli idi. 1902-ci ildə "Standart oyl və K°"nın Avropada olan bütün filiallarə Nobellə bağlanmış, vaxtı bitən mü- qavilələrinin möhlətinin beş il də uzatdılar. Almaniyada Rokfellerlə Nobel arasında "təsir dairələri"ni bölmək barəsində müqavilə imzalandı. Neft sənayesi birliklərinin yaradılması və uğurlu fəaliyyəti is tehsalın yüksək dərəcədə təmərkü zləşməsi bünövrəsi üzərində mümkün idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesi özünün təmərküzləşmə və kap italın mərkəzləşmə səviyyəsinə görə dünyada qabaqcıl yerlərdən birini tuturdu. Böhran neft sənayesin - dəki təmərkü zləşmə prosesini daha da gücləndirdi və dərinləşdirdi, eyni zamanda maliyyə və texniki cəhətdən zəif olan müəssisələri iflasa uğratdı. Bir çox orta və kiçik müəssisənin iflasa uğradığı və təmərküzləşmə meyillərin in gücləndiyi şəraitdə istehsalı və texniki təchizatı yaxşı təşkil edilmiş müəssisələr daha davamlı olurdular. Təmərkü zləşmə prosesinin xarakterik xüsusiyyətlərindən biri iri müəssisələrlə orta və kiçik müəssisələr kütləsinin arasındakı qeyri-bərabərlik idisə, digəri də iri müəssisələr içərisində əllərində neft məhsullarının istehsalı və satışını cəmləşdirmiş nəhənglərin ayrılması və seçilməsi idi. Onların sırasına daxil olan "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti" və "A.İ.Mantaşov və K°" firmalarının payına 1901-ci ildə Bakı rayonunda çıxarılmış neftin dörddə bir hissəsindən çoxu düşürdü. 1903-cü ildə - böhranın son ilində isə 153 neft sənayesi firmasından 10 firmanın hər biri 20 mln. puddan çox neft istehsal edirdi. Onların cəmi 2,6 faizini təşkil edən dörd ən irisi - Nobel, Mantaşov firmaları, "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti" və "Kaspi" şirkəti 189,9 mln pud neft çıxarmış dılar ki, bu da həmin il hasil olunmuş neftin 31,8 faizi idi 29 . Neft emalı sənayesi sahəsində də eyni mənzərə nəzərə çarpırdı. Kifayət qədər azad kapitalı, lazımi texniki təchizatı və neft anbarları olmayan bütün kiçik zavodlar iri sahibkarların mülkiyyətinə keçirdi. Təkcə "Tokamp" firması 1901-1902-ci illərdə "Qafqaz" cəmiyyətinin iki, "Bakı-Rus cəmiyyəti"nin bir, Rus neftini və maye yanacağı çıxaran cəmiyyətin iki zavodunu və bir stansiyasını ələ keçirmiş di 30 . 1900-cü ildə Yüklə 5,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|