Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 onun ordusuna bəsləmişdi, ancaq onun necə hərəkət etmək haqqındakı fikirləri bizə məlu m deyil 1 . Sultan Məsudun vəziri Xass-bəy Pələng-Ari başqa əmirlərlə birlikdə Çavlıya qarşı sui-qəsd düzəltdi. Bundan xəbərdar o lan Çav lı da, ö z növbəsində, 540 (24.06.1145-12.06.1146)-cı ildə Su ltandan gizli, ə mirlərdən Bo z Apa və Abbasla mü xalifətə girdi. Əslində dövlətə başçıhq edən və Sultanın fəaliyyətini nəzarəti altında saxlayan, sultanın hacibi əmir Fəxrəddin Toğan Yürək də onlara qoşuldu 2 . Əmir Çavlı Arran və Urmiyanın 12 min lik ordusu ilə Bo z Apanın Məyanicə gəlişini gözləd i, sonra Həmədana tərəf yerid i, ancaq Zəncan yaxınlığında hicri 541 -ci il cumad əl-əvvəl ayında (09.10-07.09.1146) vərəm xəstəliyindən öldü 3 . Xalxala və Azərbaycanın bir hissəsinə iqta kimi yiyələnən əmir Fəxrəddin Toğan Yürək Çav lın ın ordusuna başçılığı ö z əlinə aldı. Belə bir ordu "qazanan" Toğan Yürək daha da möhkəmləndi və qü vvətləndi. Rey hakimi Abbas və Fars hakimi Bo z Apa öz qoşunları ilə ona qoşularından sonra isə sultanlıqla əsil hakimiyyət bütünlüklə onun əlinə keçd i 4 . Toğan Yürək, Bo z Apa və Abbas Sultanın bütün vəzirlərini qovub, İraq sultanlığını istədikləri kimi idarə etməyə başladılar. Vəzir Xass -bəy ibn Pələng-Ari də Sultanın yanından qovuldu 5 . Sultan Məsud Toğan Yürəkdən qurtulmaq üçün fürsət axtarmağa başladı. Toğan Yürək Sultanın əmri ilə gürcülərə qarşı hücuma hazırlaşarkən, belə bir fürsət ələ düşdü. Toğan Yürək əmirlərin hamısını Gəncədən Şamxo rda toplanmış qoşunların yanına göndərib, özü tək qaldı. Vəzir Xass -bəy ibn Pələng-Ari bundan istifadə edərək, gözlənilmədən arxadan Toğan Yürəyi öldürdü 6 . Bu hadisə 541-ci ilin zülqədə (aprel, 1147) ayında olmuşdu 7 , bir neçə gün bundan sonra sultan Rey hakimi əmir Abbası edam etdirdi 8 . Fəxrəddin Toğan Yürəyin öldürü lməsindən sonra vəzir Xass -bəy Azərbaycana və Arrana yiyələndi. 1 Əl-Bundari, səh. 200; Ravəndi, səh. 224; əl-Hüseyni, vər. 64a 2 İbn əl-Əsir, IX, səh.10-11; Əl-Bundari, səh.199-200, 203; Ravəndi, səh.224; əl-Hüseyni, vər.64b; İbn əl-Fuvati, IV/3, səh.206. 3 İbn əl-Əsir, XI, səh.15; əl-Bundari, səh.203-204; Ravəndi, səh.227. Mxitar Qoş (səh.15) göstərir ki, "Çavlı sultana qarşı çıxdı və Zanqan şəhəri yaxınlığında, 595-ci erməni ilində işgəncələrlə öldürüldü". 4 Ravəndi, səh.227 5 Əl-Bundari, səh.214-215; Мхитар Гош, стр, 14. 6 Ravəndi, səh.228; əl-Hüseyni, vər.65b; İbn Xaldun, V, səh.143-144. 7 İbn əl-Əsir, IX, səh.15; əl-Bundari, səh.216-217; Мхитар Гош, стр, 14. İbnəl-Fuvatiyə (IV/3, səh.602) görə, hadisə 542-ci ilin şəvvalində olmuşdur. Həmdullah Qəzvini (Qozidə, səh.467) göstərir ki, Toğan Yürəyin öldürülmosində əmir İl-Dəniz də iştirak etmişdi. 8 Ravəndi, səh.229; əl-Hüseyni, vər.66a; Əl-Bundari, səh.217. 31 Əmir Bo z Apa Toğan Yürəyin öldürü ldüyünü və sultanın əmri ilə Abbasın edam edild iyini biləndə, öz qoşununu İsfahana yönəltdi, oranı tutdu və şahzadə Məhəmmədi sultan elan etdi. Boz Apa bundan sonra Həmədana yollandı, oraya çatmamış, əmir Abbasın tərəfdarları ona qoşuldular. Sultan Xass -bəyi ordu ilə təcili çağırtdırdı. 542 (iyul, 1147)-ci ilin başlanğıcında Sultan Məsud ilə Boz Apanın qoşunları arasında döyüş baş verdi. Bu döyüş az qala Sultanın məğ lubiyyəti ilə qurtaracaqdı, ancaq vuruşda Boz Apanın atı büdrədi, o, atdan yıxıld ı, oradaca qılıncdan keçirild i 1 . Mənbələrin verdiyi məlu mata görə, "bu qızğın bir döyüş idi, ordular bir-b irini q ırırdı və bu, əcəmlər (ərəb olmayanlar) arasında baş vermiş döyüşlərin ən böyüyü idi" 2 . 543-cü rəbiə ləvvəldə (20.07-18.08.1148) İraq sultanlığının bir sıra görkə mli əmirləri - Gəncə və Arran ın hakimi İl-Dən iz, əmir Bəhaəddin Qeysər, əmir Alp Quş Gün-Xu r, hacib Tatar, Vasitin şihnəsi Tarıntay əl-Məhəmmədi, əmir İl-Təkin, əmir Kərqub və edam edilmiş Toğan Yürəyin oğlu öz qoşunları ilə Bağdada doğru hərəkət etdilər. Onlann Sultan Məsuda qarşı qalxmasın ın əsas səbəbi onun siyasətindən, xüsusilə dövlətin bütün hakimiyyətini Abbas, Boz Apa və Fəxrəddin Toğan Yürəyə qarşı tətbiq etdiyi tədbirlərlə də təhlükə altına alan vəzir Xass -bəy Pələng-Ariyə verməsindən narazı olmaları id i 3 . Bağdada 3 fərsəx qalanda, bu əmirlər xəlifə Müqtəfidən şahzadə Məlik şahın adına xütbə oxutdurmağı tələb etdilər. Ancaq xəlifə cavab verməkdən yayınıb, Su ltan Məsuda yazdı ki, rəqibləri onun adının xütbədən çıxarılmasını tələb edirlər, guya xəlifə isə bunu istəmir. İşin əslində isə xəlifə Səlcuqilər arasında münasibətlərin gərg inləş məsi üçün əlindən gələni edird i 4 . Bağdad əhalisi əmirlərin hücumunu eşidib, xəlifənin göstərişi ilə şəhəri möhkəmləndirməyə başladı. Həmin ilin rəbiüs -sani ayında (19.08-16.09.1148) əmirlərin qoşunu şəhərə yaxmlaşdı. Şahzadə Məhəmməd i də oraya gətirtmişdilər. Bağdadda yaşayanlarla ə mirlərin qoşunları arasında bir neçə toqquşma baş verdi. Nəhayət, əmirlər üstün gəldilər və onların qoşunu Bağdada daxil o lub şəhər əhali- sindən çoxlu adam qırdı və şəhəri darmadağın etdi. Su ltan Məsud və xəlifə Bağdaddan qaçdılar. Xəlifə paytaxtdan qaçdığı üçün əmirlər ondan 30 min dinar ödənc tələb etdilər. Ancaq xəlifə ö z vəziri ibn Hübeyrənin məsləhəti ilə bu pulu qoşun toplamağa xərclədi və ə mirləri öz paytaxtından vurub çıxartdı 5 . 1 Əl-Hüseyniyə görə (vər.66a) Boz Apa əsir düşmüş və Sultanın yanına aparılmış,yalnız Xass-bəyin qəti təkidindən sonra edam edilmişdir. 2 İbn əl-Əsir, IX, səh.16; həmçinin bax: Мхитар Гош, стр, 14.15; İbn əl-Kalanisi, səh.294-295; Ravəndi, səh.232-233; İbn Xaldun, V, səh.145. 3 İbn Xəllikan, IV, səh.l 16; İbn Xaldun, V, səh.145. 4 İbn əl-Cövzi, X, səh.137-138. 5 Əl-Hüseyni, vər.65b-67a. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|