5
dövlətlərin tarixin in əsas yönləri yazılmış mənbə və ədəbiyyatdan toplamalı
olduq
1
.
XII əsrin ikinci yarısında baş verən siyasi hadisələr haqqındakı
məlu matların bizə gərəkli olan əsas qaynağı İzzəddin Əbül Həsən Əli ibn
Məhəmməd ibn əl-Əsirin (1160-1233) məşhur çoxcild li əsəri - Əl-Kamal fi-t-tarix
("Mükəmməl tarix") o lmuşdur.
İbn əl-Əsir tarixi hadisələri ətraflı verməkdə və onları qərəzsiz düzgün
qiymətləndirməkdə orta əsr ərəbdilli tarixçilər, o cü mlədən öz müasirləri arasmda
başqalanndan daha çox tanımr. Elə buna görə də, onun əsəri orta əsr tədqiqatçılan -
şərqşünasları arasında diqqət mərkəzindədir. Bizim möv zu üçün ibn əl-Əsirin
Mosul atabəyləri tarixinə həsr edilmiş ikinci əsəri də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Görkəmli müsəlman alimi - ənənələri yaxşı bilən, tarixçi, hanbaliliyin təbliğatçısı
Əbül Fərəc Əbdürrəhman ibn əl-Cövzinin (1114-1200) Əl-Muntəzəm fi tarix əl-muluk
və-l-umam ("Hökmdarların və millətlərin tənzimləşdirilmiş tarixi") əsərində
maraqlandığımız dövrün hadisələrinin həddən artıq yığcam verilməsinə baxmayaraq, bizim
üçün heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. Bu əsər xilafətin 1179-cu ilə qədərki tarixini illər
üzrə ardıcıl təqdim edir. Hər ildə baş verən hadisələr ardıcıl göstərilməklə yanaşı, həmin
ildə vəfat etmiş tanınmış adamların haqqında da yığcam məlu mat verilir.
Araşdırdığımız dövrün tarixşünaslığında ibn əl-Cövzinin nəvəsi, Sibt ibn əl-
Cövzi adı ilə daha çox tanınan Şəmsəddin Əbül Müzəffər Yusuf ibn Qız oğlu (1185-
1256) xüsusi yer tutur. Onun öz babasının əsərinin nümunəsində tərtib etdiyi məşhur
Mirat əz-zaman fi tarix əl-əyan ("Görkəmli adamların tarixinə aid zamanın güzgüsü")
əsəri "dünyanın yaranmasından" 1256-cı ilədək hərtərəfli salnamədir. Sibt ibn əl-
Cövzinin bu salnaməsində hər ilin mühüm hadisələri nəzərə çatdınlır və həmin ildə
vəfat edən tanınmış şəxslərin adlan əlifba sırası ilə düzülərək, hər biri haqqında
biblioqrafik məlu mat verilir.
Məlumatlar adətən başqa müəlliflərin əsərlərindən toplanmış materiallarla
sübut edilir. İbn Xəllikan (1211-1282) yazır ki, o, "Dəməşqdə Sibt ibn əl-Cövzinin
əsəri "Mir'at əz-zaman"ın hər biri müəllifin öz əli ilə yazılmış qırx cilddən ibarət
əlyazmasını görmüşdür"
2
. Çox təəssüf ki, bu qiymətli əsərin cildlərinin çoxu itmiş, ancaq
qalan və çap edilmiş 8-ci cildi 1101-1256-cı illərin hadisələrini özündə əks etdirir və
tədqiqatçılara böyük əməli kömək göstərir.
Salnamə tipli ümu mtarix mənbələrindən başqa, Səlcuq sultanlarından
Mahmud ilə Məsudun və Xəlifə əl-Müstərşid-Billahın vəziri Ənuşirvan ibn Xalid
ibn Məhəmməd əl-Kəşaninin (1138-ci ildə ölmüşdür) xatirələri XI-XII əsr Azərbaycan
tarixini tədqiq edənlərin marağını özünə cəlb edir. Bu əsər farsca yazılmış və müəllif
tərəfindən Futur zaman əl-sudur və sudur zaman əl-futur ("Vəzirlər dövrünün
1
Bu və hər hansı bir mənbənin çapdan buraxılma məlumatlan üçün ədəbiyyat siyahısına bax.
2
İbn Xəllikan, IV, səh.122-123.
6
tənəzzülü və tənəzzül dövrünün vəzirlə ri") adlandırlmışdır. O, Sultan Məlik şahın
hakimiyyəti (1072-1092) illərindən Sultan II Toğrulun ölümünə (1134) qədərki
dövrü əhatə edir və əsərin orijinalı bizə gəlib çatmamışdır. İmadəddin Məhəmməd ibn
Məhəmməd əl-Katib əl-İsfahani (1201-ci ildə ölmüşdür) bu xatirələri ərəbcəyə
çevirmiş, onları ilk Səlcuqilərə aid giriş fəsilləri ilə təkmilləşdirmiş,
dolğunlaşdırmış və onu iki dəfə ardıcıl davam etdirmişdir: birinci dəfə, əsərin
özünün yazılmasından tərcüməsinə (1183) qədərki hadisələri, ikinci dəfə isə İraq
səlcuqilərinin son sultanı III Toğrulun ölümünə (1194) qədərki dövrə aid hadisələri
qələmə almışdır.
İmadəddin İsfahani bu əsərini Nüsrat əl-fatra və usrat əl-fitra
(" Yorğunluqda yardım və məxluğun sığınacağı") adlandırmışdır. Bu əsər Paris
Milli kitab xanasında saxlanan yeganə əlyazma nüsxəsi ilə məşhurdur və indiyədək
çap edilməmişdir. Ancaq oxucular bu əsərlə Qavaməddin Əbu İbrahim əl-Fəth ibn
Əli əl-Bundari əl-İsfahani Münşinin (sentyabr, 1190-sentyabr, 1245)
1
ixt isar etdiyi
variantdan tanış ola bilərlər. Fəth əl-Bundari bu əsəri Zubdat ən-Nusra və nuhbət
əl-Usra (" Yardımın qay mağı" və "Sığınacaq"dan seçmə) ad landırmışdır.
Əl-Bundari "Zubdat"ın girişində yazır ki, o, "bütün tarixi cizg iləri, bütün
dəlilləri və hətta İmadəddinin dil gö zəlliyinin ən yaxşı incəliklərini" saxlamışdır.
Onun bu dediklə rinə necə əməl etdiyin i V.R.Ro zen Bizans imperatoru Ro man
Diogenin Malazg irt döyüşündəki məğlubiyyətinə aid fraq mentləri tutuşdurmaq
əsasında yoxlamış və belə nəticəyə gəlmişdir ki, "Əl-Bundari, doğrudan da, gərəkli
olan heç bir şeyi ötürməmiş, yalnız bir sıra deyimləri (ifadələri) azacıq
dəyişdirməklə kifayətlən mişdir"
2
.
Sonuncu İraq - səlcuq sultanlarından Arslan şah və III Toğrulun hakimiyyəti
dövründə sultanların yanında xid mət edən bir sıra şəxslərin Səlcuqilər və
Azərbaycan atabəylərinin xronoloji tarixinə aid fars dilində yazdıqları əsərlər
meydana gəlmişdir. Bu cür əsərlərdən birin in - "Səlcuqnamə"nin müəllifı, Arslan
şahın tərbiyəçi müəllimi Zahirəddin Nişapuri (1186-cı ildə ölmüşdür) olmuşdur.
Bu əsərdə sultan III Toğrulun hakimiyyət başına gəlməsinə (1177) qədərki illərdə
baş verən tarixi hadisələrdən bəhs edilir.
Bu sultanın yanında isə İraq Səlcuqilərinin tarixinə aid başqa bir farsdilli
əsərin müəllifı Əbu Bəkr Nəcməddin Məhəmməd ibn Əli Ravəndi xid mət etmişdir.
Onun Rahət əs-südur və ayət əs-sürur ("Könüllər toxmaqhğı və sevinclər
nəğməsi") əsəri 1199-cu ilə qədərki hadisələri nəzəre çatdınr. Həmin əsərin əsas
hissəsi (Səlcuqilərin yüksəlməsindən III Toğrulun hakimiyyəti dövrünə qədər)
Zahirəddin Nişapurinin material və məlumatlarına əsasən yazılmış, III Toğrulun
hakimiyyəti və onun ölümündən sonrakı dövrə aid bölmələr isə müəllif tərəfindən
1
İbn əl-Fuvati, IV/4, səh.817-818.
2
В.Р.Розен. Арабские сказания о поражении Романа Диогена Адп-Арсланом, стр.120.
Dostları ilə paylaş: |