7
müstəqil yaradılmışdır. Ravəndi bu əsərində Azərbaycan Atabəylərinin hakimiyyəti
altında olan İraq səlcuq sultanlığının daxili vəziyyətini ətraflı təsvir etmişdir.
Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixini araşdırmaq üçün Sədrəddin Əbul
Həsən Əli ibn Əbul Fəvaris Nasir ibn Əli əl-Hüseyninin Zubdat ət-tavarix [fi] əxbar əl-
umara və-l-muluk əs-Səlcuqiyyə ("Səlcuq əmir və hökmdarlarından xəbərlər [verən]
tarixlərin qaymağı") adh ərəbcə yazılmış əsəri olduqca maraqlı və əhəmiyyətlidir.
Atabəy Özbəkin ölümü (1225) əl-Hüseyninin əsərində xatırlanan son tarixi
hadisədir. Ancaq, ümumi götürüldükdə, əsasən 1194-cü ilə qədərki tarixi hadisələr əks
etdirilmişdir. Ço x güman ki, müəllif bu əsərini XIII yüzilliyin birinci rübündə
yazmışdır. "Zubdat ət-tavarix" bütün bölmələri üzrə orijinal olmasa da, bununla yanaşı
Səlcuq dövlətinin tarixinə aid başqa qaynaqlarda olmayan çoxlu əhəmiyyətli və maraqlı
məlumatları özündə toplamışdır. V.V.Bartoldun "müsəlman tarixində ən qaranlıq
səhifələr" dövrü adlandırdığı XII əsrin ikinci yarısında baş verən hadisələri
müəyyənləşdirmək üçün "Zubdat ət-tavarix"in xəbərləri xüsusilə qiymətlidir.
"Zubdat ət-tavarix"də biz Azərbaycan Atabəyləri və onların Səlcuq sultanları ilə
qarşılıqlı münasibətləri haqqında qiymətli nadir xəbərlərə, Atabəylərin və
Səlcuqilərin hərbi qüwələrinə qarşı gürcülərlə Şirvanşahların ittifaqına dair
məlumatlara rast gəlirik. Sədrəddin əl-Hüseyninin bu əsəri Qafqaz və Şimali İranın
tarixinə, həmçinin Abbasilər xilafətinin XII əsrin sonundakı tarixinə aid əsas
mənbələrdən biridir.
Bu sahədə onun məlumatları əvəzsizdir və ilk qaynaqdan verilən xəbərlərd ir.
İbn İsfəndiyarın Tarix-i Təbəristan ("Təbəristan tarixi") əsərində sonuncu İraq -
səlcuq sultanı III Toğrul və 1216-cı ilə qədər Azərbaycan Atabəyləri haqqında da
məlu matlar toplanmışdı. Bu əsərin II cildinin son üç fəsli Azərbaycan Atabəyləri
dövlətinin tarixini araşdıranlar üçün xüsusilə zəruridir. Burada Atabəylərin
Xarəzmşahlarla münasibətlərinə dair elə materiallar vardır ki, onlar başqa
qaynaqlarda yoxdur. İbn İsfəndiyarın öz ha misin in və onun qardaşı Qızıl Arslanın
ölümündən sonra Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin həyatında fəal rol oynayaraq,
bu dövlətin tarixində "Məmlük" dövrü adlanan bir dövrün başlanğıcını qoyan
atabəy Cahan Pəhləvanın məmlüklərinə aid məlu matları xüsusilə maraqlıdır.
Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixin in son illərin i öyrənmək üçün
Xarəzmşahların son nümayəndəsi Cəlaləddin Manqburnunun katibi Şihabəddin
Məhəmməd ibn Əh məd ibn Əli ibn Məhəmməd əl-Münşi ən-Nəsəvinin (1249-cu
ildə ölmüşdür) "Sultan Cəlaləddin Manqburnunun tərcümeyi-halı" əsəri birinci
dərəcəli əhəmiyyət kəsb edir.
Ən-Nəsəvinin əsəri xatirə ədəbiyyatı növündə olub, yaxın keç mişin
hadisələri haqqında onların iştirakçısı olan müəllifin verdiyi məlu matların
toplusudur. Onun xatirələri, əsasən, on beş ildən bir az artıq dövrü (1214-1231)
əhatə edir və böyük bir hissəsi sonuncu Xarəzmşahın Zaqafqaziyada və onunla
qonşu ölkələrdəki fəaliyyət dövrünə (1225-1231) həsr edilmişdir.
8
Monqolların ilk dağıdıcı yürüşündən sonra Şimali İranın və Azərbaycanın
əhalisi Cəlaləddin Manqburnunu monqolların rəqib i sayaraq, müəyyən qədər öz
ümidlərin i ona bağlamağa başladılar. Xarəzmşahın özü isə hər vasitə ilə göstərirdi
ki, onun siyasətinin əsası monqollarla mübarizədədir. Ancaq monqol dəstələri
müvəqqəti olaraq çəkilib getmişdi, Cəlaləddin isə hərbi əməliyyatları əsasən onlara
qarşı deyil, Qafqaz və Kiçik Asiya ölkələrindəki feodal hakimlərin qonşularına
qarşı aparırdı. Bunun da nəticəsində feodallar ona qarşı ittifaq düzəltmişdilər.
Qafqaz ölkələrini tutmaq siyasətinə bəraət qazandırmaq üçün Xarəzmşah çox
asanlıqla belə bir bəhanə tapmışdı: belə ki, atabəy Özbək ö zünü Xarəzmşah
Məhəmmədin vassalı sayırdı və bundan istifadə edib, Azərbaycanda möhkəmlənən
Cəlaləddin 11-12 monqol yürüşlərində zəifləyən Gürcüstana qarşı dağıdıcı
müharibəyə başladı
1
.
Sonuncu Azərbaycan Atabəyləri - Özbək və onun oğlu Xamuş, Xamuşun
nəvəsi Nüsrətəddin Əbu Bəkr haqqında və onlann fəaliyyəti, ismaililər,
xarəzmşahlar və monqollarla qarşılıqlı münasibətləri haqqında məlu matlar b izə
Ata Malik Cüveyninin (1226-1283) Tarix-i Cahanquş ("Cahangirin tarixi")
əsərində və Rəşidəddin Fəzlullahın (1247-1318) Cəmi ət-tavarix ("Tarixlər toplusu")
adlı geniş əhatəli əsərində gəlib çatmışdır. Bu sonuncu əsərə monqolların Qafqaz
müdaxiləsinə dair daha qədim müəlliflərin əsərlərindən materiallar daxil ed ilmişdir.
Minhacəddin Cüzcaninin (1193-cü ilə yaxın anadan olmuşdur) Tabaqati
Nasiri ("Nasir təbəqələri") əsərində Azərbaycan Atabəyləri sülaləsinin bir neçə
nümayəndələri haqqında ümumi, hərdənbir isə doğru olmayan məlu matlar verilir,
ancaq bu məlu matlarda elə səciyyəvi cəhətlərə rast gəlinir ki, onlar başqa
müəlliflərin əsərlərində yoxdur və bu baxımdan, şübhəsiz, maraq doğurur.
Tədqiqat zamanı Yaqut Həməvin in (1179-1229) Mucəm əl-buldan
("Ölkələrin əlifba ilə sıralan ması"), Zəkəriyyə Qəzvininin (1203-1283) Asar əl-bilad
və əxbar əl-ibad ("Ölkələrin abidələri və məbudların xəbərləri"), XIII əsrin naməlu m
müəllifinin Əcaib əd-dünya ("Dünyamn möcüzələri") və Həmdullah Qəzvininin (1281-
ci ilə yaxın doğulmuşdur) Tarixi qozide ("Seçilmiş tarix") əsərinin üçüncü bölməsi
kimi coğrafi əsərlərdən də istifadə edilmişdir.
Bu yazılı abidələrdəki materiallar araşdırılan dövrdəki şəhərlərin ictimai
quruluşu, Azərbaycan Atabəyləri dövlətində şəhər həyatı, sənətkarlıq və ticarət
haqqında təsəvvür yaratmağa imkan vermişdir.
Rəsmi sənəd və yazışma topluları istifadə etdiyimiz mənbələrin ayrıca bir
bölümünü təşkil edir. Bu mənbələr üzrə Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin inzibati
idarə quruluşunu az-çox dərəcədə müəyyənləşdirmək, idarə orqanlarının səlahiyyətləri,
1
Ən-Nəsəvinin əsəri rus dilinə tərcümə edilmişdir. Ədəbiyyat siyahısına bax.
Dostları ilə paylaş: |