Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
9 xəzinə vergilərinə aid və sairə terminlər haqqında təsəvvür əldə etmək mü mkündür. Sözün yığcam mənasında desək, bizim mövzu üçün bu toplular geniş materiallar vermir, ancaq Ayrı-ayrı sənədlərdən araşdırıb ü zə ç ıxa rılan mə lu matlar Atabəylər dövlətindəki inzibati idarənin işi haqqında mühakimə yürütməyə imkan yaradır. Bu cür sənədlər H.Hortsun Böyük Səlcuqilər və Xarə zmşahların dövlət idarəçiliyinə aid əsərində 1 , O.Turanın 2 "Türkiyə Səlcuqlarına aid rəsmi sənədlər" kitabında vardır. Xarəzmşah Təkişin atabəy Cahan Pəhləvana göndərdiyi bir neçə məktubun mətni, Təkişin sarayında yazış ma dıvanının ağası Bəhaəddin Məhəmməd əl-Bağdadinin (1192-ci ilə ya xın ö lmüşdür) tərtib etdiyi məc muədə toplanmışdır 3 . Biz tədqiqat əsərimizə həmçinin ədəbi əsərlərdən materiallar da cəlb etmişik. Bunlar əsas etibarilə yaradıcılıq ları tədqiq edilən dövrə təsadüf edən şairlərin qəsidə və şeir parçalarıd ır. Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani və başqa şairlərin əsərlərində tarixçi üçün mühüm olan hadisələ rin xatırlan ması, hökmdarların fəaliyyətin in qiymətləndirilməsi özünə məxsus yer tutur, mü xtəlif vəzifə titullan göstərilir, Ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin xid məti və saraydakı mövqeyi qeyd edilir. Ancaq təəssüflə qeyd olunmalıd ır ki, Azərbaycanın bizi maraqlandıran dövrdəki ədəbiyyat tarixin in tədqiqatçıları şairlərin, xüsusən Xaqani, Fələki, Mücirəddin Beyləqani kimi dahilərin yarad ıcılığını tarixi şəraitlə bağlı şəkildə hələlik lazımi dərəcədə öyrən məmişlər. Biz XII əsr Azərbaycan tarixin i araşdırarkən, erməni dilində yazan yerli müəlliflərin, o cü mlədən gəncəli M xitar Qoş, gəncəli Kirakos, Vardan və zəngəzurlu Stepannos Orbelianın əsərlərindən, eləcə də gürcü salnamələrin in məlu matlarından geniş istifadə etmişik. Hələ indiyə kimi, A zərbaycanın XI əsrin ikinci yansı və XII əsr tarixin in zəmanəmizə qədər gəlib çatan mənbələr toplusunun araşdırılması əsasında təqdim edilməsinə təşəbbüs göstərilmə mişdir. Orta əsrləri öyrənən Azərbaycan tarixçilərinin, xüsusən Ə.Ə.Əlizadə və R.A.Hüseynovun 4 Səlcuq hakimiyyəti dövründə ictimai-iqtisadi inkişafa və bu dövrün bütünlükdə Cənubi Qafqaz tarixi üçün əhəmiyyətinə dair məsələlərin qoyuluşunda xid mətləri qeyd edilməlidir. R.A.Hüseynov Səlcuq dövlətinin tarixinə aid ayrı-ayrı məsələlər üzrə bir sıra məqalələr çap etdirmiş, Səlcuqilərin tarixindən bəhs edən Suriya mənbələrini üzə çıxarıb, onları tədqiqata cəlb etmişdir. Ancaq adlan çəkilən alimlərin əsərləri, eləcə də başqa mütəxəssislərin XI-XII əsr Azərbaycan tarixinə həsr edilmiş əsərlərinin tək-tək səhifələri üzrə ölkələrin maraqlandığımız dövrdəki ict imai-iqtisadi və siyasi inkişafının əsas cəhətləri haqqında vahid və müəyyən 1 H.Horst. Die Staatverwaltung der Grosselguyen und Horazmasahs (1038 -1231). Wiesbaden, 1964. 2 O.T uran. T ürkiye Selcuklulari hakkinda resmi vesikalar. Ankara, 1958. 3 Ал-Багдади. Ат-Тавассул ила-т-тарассул. Изд. Ахмада Бахманйара.Тегеран, 1315. 4 Ədəbiyyat siyahısına bax. 10 dərəcədə tam təsəvvür yaratmaq olmaz. Bundan əlavə, qeyd etmək lazımdır ki, haqqında danışdığımız tədqiqatlar daha çox farsdilli mənbələrə əsaslandırılmış, tarix mənbələrinin əsasını təşkil edən ərəbdilli abidələrin isə tərcümələrindən istifadə edilmişdir ki, bunlarm da bəziləri ya dəqiq deyil, ya da yan mçıqd ır. Bu mövzu ilə əlaqədar məsələlərə açıq-aydın qeyri-elmi münasibət bəslənməsi hallarına ötəri yanaşmaq olmaz. Belə ki, Ermənistanın XIII-XIV əsr tarixinə aid əsərinin 1 çox hissəsini Ermənistanla qonşu ölkələrin ictimai-iqtisadi tarixi üzrə tədqiqatçıların, xüsusən İ.P.Petruşevski və Ə.Əlizadənin əsərlərindəki nəticələri götürmək əsasında yazan L.O.Babayan mənbələrin məlumatlarını özbaşına dəyişdirməyə can atır. Müasir ərəb tarixçilərindən misirli Abd əl-Munim Həsənayenin İran və İraq Səlcuqiləri haqqında, İraq alimləri Hüseyn Əminin ("Səlcuqilər dövründə İraq tarixi"), Rəşid əl-Cəmilinin ("Mosul Atabəyləri dövləti İmadəddin Zəngidən sonra"), Suadi Abd Məhəm-məd ər-Ruveyşdinin ("Mosul əmirliyi Bədrəddin Lülünün hakimiy- yəti dövründə") 2 əsərləri Səlcuq dövlətinin və Mosul Atabəyləri dövlətinin tarixinin öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Bu əsərlərdə xilafətin Səlcuq hakimiyyəti dövründəki siyasi tarixi nəzərdən keçirilir, inzibati idarəçiliyə, təhsil sisteminə, şəhər həyatına və başqa məsələlərə diqqət verilir. Bütün bunlar bir daha göstərir ki, ərəb ölkələrinin orta əsrlər üzrə tədqiqatçıları Səlcuqilərin hakimiyyəti dövründəki məsələlərlə yaxından maraqlan mışlar. Biz tədqiqatımızda Qərbi Avropa şərqşünasların qeyd edilən məsələlərə aid əlimizə gəlib çatan bütün əsərlərini nəzərə almışıq. Bu tədqiqatlar içərisində Klod Kaenin həmin dövrün sosial münasibətlərinə və Səlcuqilərin tarixşünaslığına, E.Le mbtonun inzibati quruluşa və müxtəlif təbəqələrin mövqeyinə, H.Horstun Səlcuqilər və Xarəzmşahlar dövründə idarəçiliyin və kargüzarlığın təşkilinə, V.F.Minorskinin mənbəşünaslığa aid əsərləri, o cümlədən kollektiv yazılmış əsərlər, birinci növbədə İranm "Ke mbric tarixi" (V cild) daha mühüm və əhə miyyətli tədqiqatlardır. Bır sıra orta əsr tarix əsərlə rin i türk dilinə çevirən, Səlcuq dövlətinin tarixi ilə bağlı mü xtəlif məsələlərə aid ço xlu monoqrafiya və məqalələr çap etdirən türk alimləri Səlcuq dövrü tarixinin hərtərəfli öyrənilməsinə kö mək göstərən böyük işlər görmüşlər. Xüsusən, O.Turanın Ru m səlcuqilərin in tarixinə, M .A.Key menin "Böyük" Səlcuq sultanlarının hakimiyyəti haqqında, İ.Kafəsoğlunun Xarəzmşahlar tarixinə aid əsərlərində və başqa yazılarda zəngin tarixi mə lu matlar verilmişdir. Monoqrafiyanın müəllifi belə hesab edir ki, əsərdə çatışmazlıq nəzərə çarpmır və o, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixi ilə bağlı olan bütün sorğulara cavab verə bilir. Başqa məsələlərlə müqayisədə siyasi hadisələr tarixinin 1 Л.О.Бабаян.Социально-экономическая и политическая истории Армении в XIII-XIV BB . M., 1969. 2 Ədəbiyyat siyahısına bax. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|