Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
13 şahzadənin vərəsəlik payını müəyyənləşdirsin, Sultan da Azərbaycanı Məsuda iqta payı verdi 1 . Zəncan əyalətinin, Savə və Avənin vaxtilə atası tərəfindən varisi təyin edilən Toğrul da 1119-cu ilin avqustunda qardaşı Sultan Mahmuda qarşı çıxdı. Mahmud yeni iqta torpağı, pul və hədiyyələrlə Toğrulu və onun atabəyi Şirgiri ələ a lmağa çalışdı. On yaşlı Toğrul Şirgirin təsiri altında öz böyük qardaşının təklifindən imtina edib, ona qarşı hücuma başladı, ancaq döyüşdə tezliklə uduzaraq Gəncəyə qaçdı 2 . Mahmud, demək olar ki, bürün hakimiyyəti boyu dövlətdə birinciliyi qazanmaq iddiasında olan qardaşlarına qarşı mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalmışdı. Ancaq Mahmud üçün əsas qorxunu Məhəmməd Təpərin ölümündən sonra Səlcuq nəslinin böyüyü sayılan, səkkizinci və həm də sonuncu "böyük" Səlcuq sultanı əmisi Səncər törədirdi. Səncər Məhəmməd Təpərin vəsiyyətinə baxmayaraq, Şərqi İraq torpaqlarına yiyələnmiş və öz üzərində yeni sultanın hakimiyyətini tanımırdı. Mahmud öz elçiləri Şərəfəddin Ənuşirvan ibn Xalid və Fəxrəddin Toğan Yürəki belə bir tələblə göndərdi ki, Səncər Mazandaran əyalətindən qoşunlarını çıxartsın və hər il sultan xəzinəsinə 200 min dinar xərac versin. Ancaq Səncər elçilərə bildirdi: "Mənim qardaşım oğlu uşaqdır və ona vəzir və hacib rəhbərlik edir!" Bu cavabdan sonra o, qoşunlarını Mahmuda qarşı göndərdi. Hic ri 513-cü il cumad əl-əvvəl ayının 2-də (11 avqust 1119) Savə şəhəri yaxınlığında əmi ilə qardaşoğlu arasında ağır döyüş baş verdi. Səncərin 20 min Xorasan döyüşçüsü və 40 fili olduğu halda, Mahmudun yalnız 10 min atlısı var idi. Döyüşdən əvvəl Mahmud Məhəmməd Təpərin vəsiyyətini Səncərin yadına salmaqla, onu itaətə gətirməyə çalışdı. Vəsiyyətnamədə tam qətiyyətlə qeyd edilirdi ki, Səncər dövlətin möhkəmlənməsinə və sarsılmazlığ ına yardım göstərəcək və Sultan Mahmuda tabe olacaqdır. Ancaq Səncər bu tələbi rədd edərək, döyüşə girdi və qələbə çaldı 3 . Səncərin qələbəsi Xəlifə əl-Müstərşid (1118-1135) üçün bir işarə oldu, o, həmin andan Mahmudun adının xütbələrdə çəkilməsini dayandırdı. Hicri 513-cü ilin şəban ayında (noyabr, 1119) danışıqlar nəticəsində Mahmud, Səncərin ali hakimiyyətini tanıdı. Səncər də öz növbəsində Mahmudu bütün Səlcuqilər taxt-tacının vəliəhdi təyin edib, hakimiyyəti altında olan torpaqlarda özündən sonra Mahmudun admm xütbələrdə çəkilməsini əmr etdi. Səncər bu göstərişini xəlifəyə də çatdırdı. Hicri 514-cü ilin məhərrə m ayından (aprel, 1120) Bağdadda "ən böyük sultan və sultanlar sultanı" Səncərin ("sultan -əl-əzəm və sultan əs-salatin"), "böyük sultan və sultanlar ağası" Mahmudun ("sultan əl- müəzzəm və seyyid əs-salatin") adına xütbə oxun mağa başlandı. Hər iki sultan 1 İbn əl-Əsir, VIII, səh.283; İbn Xaldun, V, səh.98-99. 2 İbn əl-Əsir, VIII, səh. 285-286; İbn Xaldun, V, səh.98-99. 3 İbn əl-Əsir. VIII, səh. 286-287; İbn əl-Cövzi, IX, səh. 205; Ravəndi, səh.164-165, 197. 14 şahənşah adlandırıldı 1 . Xorasandan Anadolu və Suriyayadək uzanan torpaqlar, o cümlədən Həmədan, İsfahan, Cibəl, Kirman, Fars, Xuzistan, İraq, A zərbaycan, Cəzirə, Diyar-Mudar, Diyar-Rəb iu, Şam və Ru m Sultan Mahmudun iqtası oldu 2 . Səncərlə Mahmud arasındakı ixtilafın sonu və vəliəhdə düşən iqta haqqında əmrin verilməsi Səncərə tabeliy ini b ild irən Mahmudun hakimiyyəti altında İraq Səlcuq sultanlığın ın yaran masının başlanğıcı sayılmalıd ır. Ancaq Səncər gələcəkdə Mahmud tərəfındən gözlənilən hər hansı bir hücumdan qorunmaq üçün Mahmudun qardaşları Toğrul və Səlcuq şaha da iqta torpaqları verdi; Cibəl v ilayətin in şərq hissəsi, Qəzv in, Zəncan, Deyləm və Cilan Toğrula, Fars, İsfahanın və Xu zistanın bəzi hissələri Səlcuq şaha verildi. Bununla da Səncər özü ilə Mah mud arasında bir növ sərhəd maneələri yaratmış oldu 3 . Mahmudun üçüncü qardaşı Məsudun da idarəsinə müəyyən əyalətlər ayrılmışdı. Qeyd etməliyik ki, bu hadisələrin bilavasitə şahidi olan, mü xtəlif vaxtlarda Sultan Mahmudun və xəlifə Müstərşidin vəziri işləyən görkəmli siyasi xad im Ənuşirvan ibn Xalid öz xatirələrində İraq Sə lcuq sultanlığının yaran masına səbəb olan bu dolaşıq siyasi şəraiti hərtərəfli təsvir etmişdir. Əlbəttə, onu da deməliyik ki, o, vaxtilə təkcə sultan Məhəmməd Təpərin hakimiyyəti altında olan ərazidən indi - Mahmud dövründə bir hissəsinin Səncərin əlinə keçdiy i, bir hissəsinin Səlcuq şahzadələrinə (məliklərinə) verild iyi, ya da bir q isminin Səlcuqilərdən aralanan hakimlərin əlinə keçdiy i şəraitin səbəblərini aydınlaşdırmamışdır. Ənuşirvan ibn Xalid yalnız kədərlə heyfsilənir: "Sultan Məhəmməd [Təpərin] idarəsi dövründə vahid olan və kimsənin göz dikmədiyi bir dövlət, indi, onun oğlu Mahmuda çatanda, parçalandı və viran oldu" 4 . Yeni sultanlığın başında duran Mahmud ibn Məhəmməd sahibi sayıldığı ölkələri belə, istədiyi kimi idarə edə bilmirdi. Belə ki, Səncər Mahmudun gəncliyindən və eyni zamanda ondan asılılığından istifadə edərək, öz əmri ilə Kəmal əl-Mülk əs- Sümeyrəmin i ona vəzir, əmir Əli Ban onun ordularına baş komandan, Əbül Qasim Dər- kazini tuğra və inşa divanına başçı təyin etdi 5 . Səncər hicri 513-cü ildə (14.04.1119- 01.04.1120) Mahmudun 1117-ci ildə vəzifədən çıxardığı Mücəhidəddin Bəhruzu öz yerinə qaytarıb, Bağdadın şihnəsi təyin etdi və Mahmudun qabaqlar vəzifədən götürdüyü başqa iri məmurlan da öz vəzifələrinə qaytardı. Səncərin Mahmuda qalib gəlib, onu özünə tabe etdirməsi göstərdi ki, real hərbi və siyasi güc, keçmişlərdə olduğu 1 İbn əl-Əsir, VII, səh.286-287; İbn əl-Cövzi, IX, səh.205; Ravəndi, səh.164-165; İbn Xaldun, V, səh.101. 2 İbn əl-Əsir, VIII, səh. 288; İbn əl-Cövzi, IX, səh.216; əl-Bundari, səh.128-129; İbn əl-Əsir, Atabəylər, səh.21; İbn əl-Əsir burada qeyd edilir ki, sultan Səncərin bu haqda olan əmrini (mənşur) o, özü görmüşdür. 3 Əl-Bundari, səh.134; əl-Hüseyni, vər.50b; Nişapuri, səh.90. 4 Əl-Bundari, səh.134. 5 İbn əl-Əsir, VIII, səh.291; əl-Bundari, səh.129. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|