Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 3,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 kimi, ali hakimiyyətin atadan oğula keçməsində əsas rol oynayan vərəsəlik qaydalarına nisbətən daha hakim qüvvəyə malik idi. Məhəmməd Təpərin vəsiyyətinə görə Səncər qardaşı oğlu Sultan Mahmuda tabe olmalı idisə, əslində o, İraq sultanlığının hamisi oldu. Mahmud isə ondan asılı vəziyyətə düşdü. Səncərlə Mahmudun birlikdə kəsdirdiyi metal pullardan bir neçəsi zəmanəmizə qədər gəlib çatmışdır. Onların üzərində birinci Səncərin adı həkk olunmuş, Mahmud isə vəliəhdi adlandırılmışdır. Bu pullarda hicri tarixlə 513 və 514-cü illər yazılmışdır. Onların üz tərəfində xəlifə əl-Müstərşidin adı və ləqəbi basılmış, arxasında isə "Muizz əd-Dünya vəd-Din Səncər və onun vəliəhdi Muğis əd -Dünya vəd-Din Mahmud" həkk edilmişdir. Bu, Səncərin ali sultanlığını bir daha təsdiqləyir 1 . Bu dövrdə Azərbaycan və Mosula iqta pay torpağı kimi yiyələnən Məsud hicri 514-cü ilin rəbi üləvvəl ayında (iyun, 1120) qardaşı Mahmuda qarşı çıxdı. Məsudun atabəyi Cuyuş bəy Hillə əyalətinin 1 St.Lane Poole, pp.40-42. Hər iki qızıl dinar Səncərin hərbi zərbxanasında kəsilmişdir. 519(1125)- cu ildən sonra Mahmudun kəsdirdiyi pullarda biz bu cür tabeçiliyi görmürük. 16 hakimi Seyfəddin Dübeysin fitnəsinə uyaraq Məsudu tabe olma mağa və İraq sultanlığının tacı uğrunda mübarizəyə başlamağa sövq etdi. Mahmud azyaşlı kiçik qardaşı Məsudu itaətə çağırdısa da, Məsud bundan imtina etdi. Dübeyslə Cuyuş bəy isə Mahmudun adının xü-bələrdə çəkilməsin i qadağan etdilər. Əsədabad ətrafındakı döyüşdə Məsudun orduları darmadağın edildi, ö zü isə atabəyinin istəyinə zidd gedərək, qardaşı Mah mudun tərəfınə keçdi. Mahmud qardaşının bir neçə məsləhətçisini, o cü mlədən onun vəziri, tanın mış şair Tuğrayin i edam etdird i, ancaq Məsudun iqta torpaqlarına toxun mayıb, onun adına Mosul, Cəzirə və Azərbaycanda xütbələr o xun masına əmr verd i 1 . Bundan başqa, iki il sonra - hicri 515-c i il şəban ayının 24-də (7 noyabr 1121-ci il) Su ltan Mahmudun şərəfınə xəlifən in düzəltdiyi qəbulda şahzadə Məsud da iştirak etmişdi. Belə görünür ki, Sultan Mahmud qardaşının yeni qiyamından təhlükəsizliyin i təmin etmək üçün onu yanmda saxlay ırdı 2 . Xəlifə bu qəbulda Mahmudu fəxri geyimlər, qılınc, pul və s. ilə təltif etdi, Məsuda isə heç nə vermədi, çünki Xəlifə onu müstəqil hakim deyil, sultan m təbəəsi hesab etmişdi 3 . Məsudun qiyamı ilə bağlı hadisələr təzəcə qurtarmışdı ki, Sultan Mahmud yeni bir təhlükəni a radan götürmək məcburiyyətində qaldı. Hic ri 514 (02.04.1120- 21.03.1121)-cü ildə gürcü qoşunları çar IV Dav idin (1089-1125) başçılığı alt ında Mahmuda tabe torpaqlara soxuldular. Gürcü lərlə qonşu tayfalar və o cümlədən qıpçaqlar David in müttəfıqləri idi. Müsəlman hakimləri Arran və Naxçıvan hakimi şahzadə Toğrulun başçılığı altında 30 minlik ordu ilə gürcülərə qarşı çıxdılar 4 . Tiflis yaxın lığ ındakı döyüşdə müsəlman qoşunları əzildi və onlardan dörd min döyüşçü əsir alındı. Gürcü lər Tiflisi mühasirəyə aldılar və bir ildən sonra onu işğal etdilər 5 . "Bu za man Georg inin oğlu İveri çarı David qüvvətləndi. O, parslardan Tepxisi qopartdı, müslimanlara, Kandtsak (Gəncə) sultanına ağır zərbə endirdi və tərksilah ed ilmiş beş yüz adamı Tep xis şəhərində dar ağacından asdı" 6 . Məğlubiyyətə uğramış Toğrul əsir düşməkdən qurtularaq, Gənəyə sığındı. Toğrulun məğlubiyyət xəbəri Həmədanda sultan Mahmuda çatdı. O, hicri 515 -ci ilin ra mazan ayında (13.11.-12.12.1121) öz o rdusu ilə gürcülərə qarşı çıxd ı və Təbrizə çatıb ordusunu Gəncəyə göndərdi. Orada yerləşən Toğrul isə Mahmudun sultanlıq hüququnu tanımırd ı. Ancaq indi o, ö z vəziyyətinin çıxılmaz, iddiasın ın ümidsiz o lduğunu görüb hicri 516-cı il məhərrəm ayın ın 6-da (27.03.1122) Sultan Mahmuda beyət etdi. 1 İbn əl-Əsir, VIII, səh.291-293; Yenə də onun: "Atabəylər" əsəri, səh.22-23;İbn əl-Cövzi; IX, səh.225; əl-Bundari, səh.133-134; əl-Hüseyni, vər.54b. 2 Əl-Bundari, səh.132; İbn əl-Cövzi, IX, səh.225. 3 İbn-əl Əsir, VIII, səh.405. 4 Yenə orada. 5 Əl-Umari, səh.93; İbn Xaldun, V, səh.104-105; Histoire de la Georgie, I, səh.366. 6 Vardan, səh.146; həmçinin bax: İbn əl-Kalanisi (əl-Fariqi), səh.205. 17 Mahmud qardaşları Toğrul və Məsudla münasibətləri yoluna qoymaqda ikən, hicri 617 (01.03.1123-18.02.1124)-ci ildə gürcülər Şirvana hücum ed ib, onu başdan-başa dağıtdılar. Şirvan m bir neçə əmiri Sultan Mahmudun yanına gəlib, Şirvanşah III Mənuçöhrün (1120-ci ildən 1160-cı ilədək) fəaliyyətsizliyindən, gürcülərin tə zyiqindən ona şikayət etdilər və sultana "özlərinin zəifliy ini, öz ölkə- lərini qoru mağa imkanları o lmadığ ını" bildirdilər. Əmirlər yazırdılar: "Şirvanda yaşayanlar sultan bayrağını gözləy irlər. Məlik Şirvanşah (yəni Mənuçöhr - Z.B.) mühasirədədir və onun çıxış yolu yoxdur. Əgər siz xəzinələrə yiyələn mək, dəfınələr əldə etmək və ölkələr idarə etmək istəyirsinizsə, onda [atlarınızın] yedəklərini Şirvana tərəf çevirin" 1 . Bu, Su ltan Mahmudun Şirvana yürüşə başlamaq qərarını bir daha möhkəmləndirdi. Bu zaman 30 min lik gürcü qoşunu Şirvana talançılıq hücumunu başa çatdırıb Şamaxıya yaxın laşdı və Mahmudun ordusu ilə ü zləşdi. İbn əl-Əsir yazır ki, sultanın əsgərləri qorxuya düşmüşdü və onun vəziri Şəms əl-Mülk Osman sultana məsləhət gördü ki, Şirvandan geri çəkilsin. Ancaq gürcülərlə Sultan Mahmudun ordusu arasında həlledici döyüş baş verməd i, çünki gürcülərlə müttəfiqləri qıpçaqlar arasında yaranan ixtilaf silahlı toqquşmaya gətirib çıxardı. Bu, müha - ribənin nəticəsini Sultan Mah mudun xeyrinə həll etdi. Şirvanşah sultanın yanına gəldi. Əl-Bundarin in sözünə inansaq, o, heç bir itaətsizlik əlaməti göstərmədi, ancaq 40 min dinar xəracı ödəmədiy inə görə, sultan tərəfindən dustaq edildi 2 . Gü rcü qoşunlarının talan etdiyi Şirvandan isə vergi yığ maq mü mkün deyild i. Sultan Mahmud Şirvanda öz hakimiyyətini möhkəmləndirməyə çalışaraq, uzun müddət Şamaxıda qaldı və yalnız hicri 517-ci il cu mad əs-sənidə (27.07.- 4.08.1123) İsfahana qayıtdı 3 . Aydın oldu ki, pul gəlirinin bir hissəsi vəzir Şəms əl- Mülk Osman tərəfindən mən imsənilmişdir. Bunun üstündə sultan onun Beyləqanda edamı haqqında əmr verd i 4 . Mahmudun Şirvanda olmasından istifadə edən şahzadə Toğrul yenidən ona qarşı çıxdı. Böyük Sultan Səncər özünün təyin etdiyi vəzir Şəms əl-Mülkün edamına görə Mahmuddan narazı id i. Buna görə də Toğrul Səncərin ona yardım edəcəyinə ümid bəsləyirdi, ancaq istədiyinə çata bilməyib, ordusunu İraqdan çıxarmalı oldu. Hic ri 520-ci ilin rəcəbində (avqust, 1126) xə lifə əl-Müstərşid Sultan Mahmudun canişini Yürün Quş Zəkəvini Bağdaddan qovdu. Əgər bu vaxta kimi Xəlifə sultanın canişinə heç bir şeydə etiraz edə b ilmirdisə də, indi o, Mahmudun öz qardaşları ilə mübarizəyə başının qarış masından istifadə edərək, vəziri İbn 1 Əl-Bundari, səh.139-140; İbn əl-Əsir, VIII, səh.313. 2 Yenə orada. 3 Əl-Bundari, səh.140; İbn əl-Əsir, VIII, səh.313. 4 Əl-Bundari, səh.141; İbnəl-Kalanisi. (Əl-Fariqi), səh.205; İbn Xaldun,V,səh.110-111. Yüklə 3,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|