Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
Yüklə 4,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
314
üçün mühüm tədbirlər görməyə baĢlayır. O, itaətsizlik göstərən əmirləri, xüsusilə Ġran (əcəm) Ġraqı əmirlərini ram edir, fərsiz qoĢun baĢçılarını və məmurları vəzifəsindən uzaqlaĢdırır, onları özünə sadiq Ģəxslərlə əvəz edirdi. Ən mühüm dövlət vəzifələrinə yetmiĢə yaxın Ģəxsi məmlükünü təyin edən atabəy onların hər birinə iqta payı kimi müəyyən vilayəti və ya Ģəhəri vermiĢdi. Öz məmlüklərinin kö məyilə dövlət idarəçili- yinin özünəməxsus sistemini meydana çıxartmıĢ Cahan Pəhləvan məmlük elitasını yaratdı; bu elita atabəyin ölümündən 30 il sonra da ictimai-siyasi hadisələrdə aparıcı rol oynayırdı. Atabəyin inzibatçılıq qabiliyyəti və amansız tələbkarlığı dövlət idarəçilik sisteminin hər bir sahəsində möhkəm qayda-qanunun yaranmasına səbəb oldu. Hakimiyyətdə olduğu 10 il müddətində dövlət heç bir xarici müdaxiləyə məruz qalmadı. Əl-Hüseyni yazır ki, məhz Cahan Pəhləvanın hakimiyyəti illərində "gürcülər onun tələblərini qəbul edərək, sülh bağladılar". Təhlükəli Ģərq qonĢusu -xarəzmĢah TəkiĢlə (1172-1200) də dostluq münasibətləri yaranmıĢdı. Cahan Pəhləvan istər xəlifə əl-Müstədi, istərsə də abbasi xəlifələri arasında ən qüdrətli hökmdarlardan biri olan ən-Nasirlə (1180-1225) elə münasibətlər saxlayırdı ki, bu münasibətlər ona müsəlmanların ruhani baĢçısına hörmət pərdəsi altında Bağdaddan asılı olmayan siyasət yeritmək imkanı verir, xəlifənin onun dövlətinin daxili iĢlərinə qarıĢmasın ın qarĢısını alırdı. Atabəy Cahan Pəhləvanın ən böyük uğurlarından biri Ağsunqur əl- Əhmədilinin varislərinin əlində olan Təbrizin Eldənizlər dövlətinin ərazisinə birləĢdirilməsi idi. Belə ki, 1175-ci ilin yayında Təbriz və onun ətrafındakı yerlərin hakimi Arslan Aba ibn Ağsunqur vəfat etdikdə, Cahan Pəhləvan Ruindej qalasını, daha sonra isə Marağanı, atabəyin qardaĢı Qızıl Arslan isə Təbrizi mühasirə etmiĢdi. Əldə edilmiĢ saziĢ nəticəsində Cahan Pəhləvan Təbrizi alıb, iqta payı kimi qardaĢına verdi. Marağa isə, razılığa görə əvvəlki sahiblərinin - Ağsunqurilərin ixtiyarında qald ı. Misirin və Suriyanın məĢhur hökmdarı, Əyyubilər sülaləsinin banisi Səlahəddin Yusifin (1169-1193) böyük fəallıq göstərdiyi qərb sərhədlərində asayiĢi təmin etmək atabəy Cahan Pəhləvanın xarici siyasətində ən çətin problemlərdən biri idi. Səlahəddinin Ġraq Səlcuqilərinin hakimiyyəti altında olan vilayətlərə hücumları nəti- cəsində meydana çıxan mübahisəli məsələlərdə Cahan Pəhləvan dəfələrlə barıĢdırıcı və vasitəçi olmuĢ, himayəsi altında olanlara hərbi kö mək göstərmiĢdi. Atabəyin müasiri tarixçi Ġbn əl-Əsir onu "xoĢ xasiyyətli, ədalətli, müdrik və səbirli hakim" kimi qiymətləndirsə də, baĢqa mənbələr (Sibt ibn əl-Cavzi və b.) onun amansızlığından da yazırlar. Cahan Pəhləvanın digər müasiri Ravəndi atabəyin ailəyə bağlılığını xüsusi qeyd etmiĢdir. Atabəyin dörd oğlu və bir neçə qızı vardı. O, qızlarını qonĢu hakimlərə və əmirlərə ərə vermiĢdi. Bütün oğullarını hakim görmək istəyən Cahan Pəhləvan hələ öz sağlığında türk qızı Qüteybə xatundan doğulmuĢ oğlu Əbubəkri Azər- baycan və Arran hakimi təyin etmiĢ, onun tərbiyəsini isə əmisi Qızıl Arslana tapĢırmıĢdı. Rey, Ġsfahan vilayətlərini və Ġraqın qalan hissəsini Rey hakiminin qızı Ġnanc xatundan doğulmuĢ oğlanları Ġnanc Mahmud və Əmir Əmiran Ömər üçün, Həmədan 315
vilayətini isə kənizi Zahidə xatundan doğulmuĢ oğlu Özbəy üçün nəzərdə tutmuĢdu. Ölümqabağı, 1186-cı ilin əvvəlində, Cahan Pəhləvan uĢaqlarına əmiləri Qızıl Arslana tabe olmağı, soltan Toğrula xidmət etməyi vəsiyyət etdi. Lakin atabəyin qəfil ölümü onun qoyduğu qayda-qanunu pozdu. Varisi Qızıl Arslan yalnız soltan III Toğrulun deyil, eləcə də qardaĢının dul arvadı Ġnanc Xatunun və onun Ġraq əmirləri arasındakı tərəfdarlarının müqavimətləri ilə üzləĢməli oldu.
Böyük bir dövlətin idarəsini təkbaĢına nəzarəti altında saxlayan atabəy Cahan Pəhləvanm ölümü soltanlığın hakim dairələrində çaĢqınlıq və narahatlığa səbəb oldıı. Dövlət əyanları və atabəyin yaxın adamları (Ġnanc xatun və onun tərəfdarları) Cahan Pəhləvanın ölümünü bir neçə ay gizlədərək, bu müddətdə varis məsələsini həll etməyə çalıĢırdılar. Nəhayət, onlar soltan III Toğrulun yanına gedib, Qızıl Arslanın iqta mülkü olan Azərbaycan və Arranı onun ixtiyarına verməyə və qoĢunların baĢ komandanı vəzifəsini də ona tapĢırmağa razı salmaq qərarına gəlirlər. Ġnanc xatunun inadına baxmayaraq, əmirlərin əksəriyyəti belə bir nəticəyə gəlirlər ki, Cahan Pəhləvanın varisi məhz Qızıl Arslan olmalıdır. Onlar sədaqətlərini Qızıl Arslana bildirərək, ondan Həmədana gəlməyi və dövlətin idarəsini öhdəsinə götürməyi xahiĢ edirlər. Vəziyyəti xeyli səbatsız olan soltan III Toğrul da Qızıl Arslanı özünün atabəyi təyin etməyə məcbur olu r. Cahan Pəhləvanın, demək olar, bütün sabiq məmlükləri Qızıl Arslanın tərəfində idilər. Hələ Cahan Pəhləvanın sağlığında özlərini müstəqil aparan bu məmlüklər yüksək mövqe tuta bilmiĢdilər; onlar öz iqta paylarını istədikləri tərzdə idarə edir, tabeliklərində olan vilayətdə adlarına pul kəsdirir, xütbə oxutdururdular. Tarixçi Ravəndinin məlumatına görə, məmlüklər dövlət reyestrlərini (siyahılarını) və sərəncamlarını saxtalaĢdıraraq, öz adlarını, ləqəblərini, uydurduqları nəsil Ģəcərələrini vəqflərdən oğurladıqları kitablara əlavə etdirir, vəqf qeydlərini saxtalaĢdırırdılar. Qızıl Arslana olan bu münasibət, mövqeyinin möhkəmlənməsi Ġnanc xatunu heç də qane etmirdi. O, mərhum ərinin sabiq məmlükləri Əmir Camal əd-Din Ay Aba və Seyfəddin Rusla gizli danıĢığa girərək, onların soltan III Toğrulun tərəfinə keçmələrinə nail olur. Zəncan, Əbhər və Marağa hakimləri də onlara qoĢulurlar. Onların
Yüklə 4,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|