Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

13 

 

lpinləri  Samur  çayın ın  yuxarı  və  orta  his səsində  və  ya  Alazan  çayı  vadisində 

yerləĢdirirlər.  Gö rünür,  lpinlər  Samur  çayının  mərkəzi  hissəsindən  Alazan 

vadisinədək Ģərqdən qərbə doğru uzanan ərazidə məskunlaĢmıĢdılar.  

Kambisena  (Kambecan)  vilayəti  Albaniyanın  Ģimal-qərbində  Ġberiya 

sərhədində yerləĢmiĢdi.  O, Ģimal-qərbdə Alazan çayın ın orta axarından və Ġoridən 

tutmuĢ  cənubda  Kür  çayınadək,  Ģərqdə  isə  Alazan,  Ġori  və  Kür  çayların ın 

qovĢağınadək  olan  ərazin i  əhatə  edirdi.  Bu  vilayət  daĢlı  ġirak  yaylasının  y arısını 

tuturdu.  Burada  albanlar,  lpin lər,  skif,  ya  sak  tayfaları  nəsillərindən  olanlar  və 

nəhayət,  savirlər  yaĢayırdılar.  Bəzi  tədqiqatçılar  (məsələn,  A.Yanovski)  Alazan 

çayı vadisində çilb ləri (silv ləri) də yerləĢdirirlər. 

Eceri  (Heceri)  vilayətinin  adı  müasir  Uca r  Ģəhərinin  adında  qorunub 

saxlan mıĢdır. Mənbələrdən ("AĢharatsuys") görünür ki, bu vilayət DəĢti-Bazqan da 

adlanırdı.  O,  Qəbələ v ilayətindən cənubda, Qarasu və Gird iman çayları aras ındakı 

ərazidə yerləĢirdi, cənub sərhədi Kür çayına çatırdı. 

Qəbələ vilayəti tarixi  Eceri vilayətindən Ģimalda, ġəki və Çoqa vilayətləri 

arasında  yerləĢirdi.  Antik  və  erkən  orta  əsrlər  A lban  dövlətinin  ilk  paytaxtı  o lan 

Qəbələ  Ģəhəri  bu  vilayətdə  idi.  Sasanilərin  təyin  etdikləri  mərzbanların 

iqamətgahına  çevrilən  Qəbələ  bununla  əlaqədar  "Vostani  Mərzban"  adlanmağa 

baĢlayır. Bu vilayətin Ģimalında xeçmataklar,  ijimaxlar, qluarlar, qatlar, cənubunda 

isə  albanlar,  xəzərlər,  hunlar,  bıılqarlar,  barsillər  yaĢayırdılar.  K.V.Treverin 

fikrincə, tavasparlar, xeç matakla r, quqarla r, q luarla r, qatla r Qafqa z etnosu idilər.  

Tarixi  ġəki  (Şako,  Şake)  vilayəti  eyni  adlı  mərkəzi  ilə  (ġake,  gürcü 

mənbələrində  Nu xpato)  Albaniyanın  Ģimal-qərb ində,  Qafqaz  sıra  dağların ın 

ətəyində,  Qəbələ  vilayətindən  Ģimal-qərbdə  yerləĢird i;  bu  vilayət  qərbdən  və 

cənub-qərbdən tarixi Kamb isena vilayəti ilə, Ģimal-Ģərqdən Lpiniya, cənub-Ģərqdən 

isə Qəbələ ilə həmsərhəd idi. 

Belə  güman  edirlər  ki,  antik  dövrdə  Ay  -  Selena  ilahəsinin  məbədi  ġəki 

vilayətində  yerləĢird i.  ġəkidə  albanlarla  yanaĢ ı,  qədim  skif  və  ya  sak  tayfaların ın 

nəsilləri  (bu  öz  əksini  ġəki  toponimində  tapmıĢdır),  eləcə  də  zeken lər  (tsekan), 

xenukla r (henio xla r) yaĢayırdıla r. 

Sağ  sahil  Albaniyası  isə siyasi-inzibati  baxımdan  dörd  iri  nəhəng  əyalətə 

bölünürdü:  Arsax,  Utik,  Paytakaran  və  Sünik.  On ların  hər  biri  ö z  növbəsində 

həmçinin kilsə-in zibati vahidləri də olan qavarlara - vilayətlərə ayrılırdı. 

Azərbaycanın  cənub-Ģərq  hissəsində  yerləĢən  Paytakaran  (yunan-Roma 

mənbələrində Kaspiana, fars-ərəb  mənbələrində Balasakan, Balasacan) əyaləti M il 

və Muğan düzlərinin bir hissəsini, Kür çayından aĢağıda olan ərazin i tııtur, Ģərqdə 

Xəzər dənizinədək u zanırd ı. 

Məlu mdur  ki,  e.ə.  II  əsrdə  erməni  hökmdarı  I  ArtaĢes  tərəfindən  iĢğal 

olunmuĢ  Kaspiana  -  Paytakaran  e.ə.  55-ci  ilə  qədər  Ermənistanın  tərkibində 

qalmıĢdı.  Bundan  sonra  Kaspiana  (Paytakaran)  siyasi  baxımdan  gah  Albaniyaya, 

gah  da Atropatenaya  meyil  göstərmiĢ,  gah  birincinin,  gah  da  ikincin in  tərkibində 

---

14 

 

olmuĢdur. Eramızın IV əsrin in ikinci yarısından Kaspiana  - Paytakaran qəti olaraq 

alban  vilayəti  oldu.  Bu  vilayətin  mərkəzi  eyni  adlı  Paytaka ran  -  Beyləqan  Ģəhəri 

idi.  Vilayət  ara-sıra  ö zünəməxsus  daxili  mu xtariyyətdən  də  istifadə  edirdi.  I 

ġapurun  fars  yazısında  (III  əsr)  onun  fəth  etdiyi  ölkələr  sırasında  Paytakaran 

vilayətinin  adı  Albaniya,  Ġberiya  və  Ermən istanla  yanaĢı  çəkilir.  VII  əsr  erməni 

coğrafiyasında  Balasakan  ġimali  Qafqaz  kustuna  daxil  olan  ölkələr  sırasında 

xatırlanır.  Paytakaran  vilayətində  kaspilər,  balasiçlər,  balaslar,  hunlar,  xəzərlər, 

akasirlər, aynianlar yaĢayırdılar. 

Bəzi  tədqiqatlar  kaspiləri  dil  cəhətdən  Ön  Asiya  xalq larına  qohum  hesab 

edir, d igərləri isə Dağıstan tayfalarına aid edirlər.  

Kür çayının sol sahilində yerləĢən tarixi Utik (yunan mənbələrində Otena) 

vilayəti  Ģərqdən  Paytakaran,  cənubdan  Arsax,  Ģimaldan  Kür  çay ı  arasındaydı; 

vilayətin  qərb  hüdudları  Albaniyanın  Ġberiya  ilə  sərhədinə  qədər  uzanırdı. 

Albaniyanın  ikinci  və  sonuncu  paytaxtı  olan  Bərdə  (Partav)  Ģəhəri  bu  vilayətdə 

yerləĢirdi.  551-ci  ildən  Bərdə  Albaniya  katolikosunun  (patriarxın ın),  630-cu  ildən 

isə Mihranilər sülaləsindən olan ilk alban hökmdarı  Varaz  Qriqorun iqamətgahına 

çevrilir.  Uti  əyaləti  -  qavarı  öz  növbəsində  inzibati  vahidlərə  bölünürdü; onlardan 

ən mühü mü Sakasena (ġakaĢen) və Qard man (Girdiman) idi.  

Utidə  məskunlaĢmıĢ  utilər,  qarqarlar,  savdeylər  ənənəyə  görə  albanların 

əfsanəvi  əcdadı  Aranın  nəslindən  hesab  olunurdular.  Bu,  onların  alban  ittifaqı 

tərkib indəki  ən  qədim  yerli  tayfalardan  olduğunu söyləməyə  əsas verir.  Avtoxton 

(yerli)  əhali  ilə  yanaĢı,  Sakasenada  saklar,  Girdimanda  Ġran  mənĢəli  M ihranilər 

məskunlaĢ mıĢdılar.  Bu  tayfaların  adları  öz  əksini  toponimlərdə  tapır.  Qarqarların 

adları isə  Qarqar dü zündə (indiki Mil dü zü) qalır. Mənbələr  V-VI əsrlərdə burada 

yaĢayan kəngərlər və savirlər haqqında da məlu mat verir.  

Tarixi Arsax (antik mənbələrdə Orxistana) vilayəti sağ sahil Albaniyasının  

(Hazırda  Qarabağın  dağlıq  hissəsi  və  Mil  düzü)  əyalətlərindən  biri  id i.  "Erməni 

coğrafiyası"na  görə  bu  əyalət  öz  növbəsində  12  kiçik  inzibati  vahidə  bölünürdü. 

Arsax əhalisini albanlar, qarqarlar, hunlar, xəzərlər, barsillər təĢkil edirdi. 

Alban  dövlətinin  süqutundan  sonra  patriarxlığın  mərkəzi  Arsaxa  keçir. 

Mənbələrdə Arsax " möhkəmləndirilmiĢ vilayət", "möhkəm ö lkə" adlan ırd ı. 

Sünik  (Sisakan,  Sisəcan)  vilayəti  Albaniyanın  lap  cənubunda,  Arazın  sol 

sahilində  yerləĢirdi.  K.V.Trever  haqlı  olaraq  Sünikin  etnik,  siyasi  və  mədəni 

cəhətdən Ermənistandan daha çox Albaniya və Atropatena ilə bağlılığ ını qeyd edir. 

Bu  vilayət  müəyyən  dövrlərdə  (Ermən istan  387-ci  ildə  Ġran  və  Bizans  arasında 

bölüĢdürüldükdən  sonra)  siyasi  cəhətdən  gah  Albaniyanın,  gah  da  Atropatenanın 

tərkib ində  olmuĢdu.  Sünik  -  Sisakan  əhalisi  əsasən  avtoxton  idi,  V  əsrdə  burada 

kəngərlər məskən saldılar. 

Bu alban vilayətlərin in hər biri daha kiçik in zibati vahidlərə bölünürdü. 

Siyasi  sərhədlər.  Elmdə  belə  b ir  fikir  var  ki,  qədim  və  erkən  orta  əsrlər 

dövrlərində  Albaniya  Kürdən  Ģimala  doğru  ərazini  tııtur,  yəni  ancaq  Kürün  sol 

---