Azərbaycan döVLƏt aqrar universiteti İnformasiya texnologiyalari, aqrar müHƏNDİSLİk və energetika faküLTƏSİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ
HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ BƏDƏN TƏRBİYƏSİ
kafedrası
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ

MÖVZU 5: İSTEHSALAT VƏ HEYVANDARLIQ BINALARININ

VENTILYASIYASI

MÖVZUNUN PLANI
1. Ventilyasiyanın növləri.

2. Binaya verilən havanın sanitar normaları.

3. Təbii və süni ventilyasiyanın hesabatı.

4. Binada ayrılan qaz qarışıqlarının buraxıla bilən normaları.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002.

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008.

3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü-

quq ədəbiyyatı” 1998.

4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986.

5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990.

6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987.

7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988.

8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989.

9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989.

10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.;

1984.


1. Ventilyasiyanın növləri.

Binalarda ventilyasiya layihələşdirilərkən, inşaat və qaydaları (IN və QII-33-75) nəzərə alınmalıdır.

İstehsalat və heyvandarlıq binalarında aşağıdakı məqsədlər üçün ventiloyasiya tətbiq edilir.

1. Binadan tərkibi dəyişilmiş havanı xaric etmək və binanı təmiz hava ilə təmin etmək .

2. Binadan artıq nəmliyi, zəhərli qazları və s. xaric etmək yəni nəmliyi nizam-lamaq.

3. Binada temperaturanı nizamlamaq.

İstehsalat binalarının ventilyasiyası əsasən iki üsulla icra edilir.

1. Təbii ventilyasiya və ya temperaturalar fərqinə görə gedən ventilyasiya.

2. Məcburi yaxud mexaniki ventilyasiya.

Təbii ventilyasiya dedikdə binanın divarından, pəncərə, qapılarından və habelə hava kanalı ilə icra edilən ventilyasiya nəzərdə tutulur.

Binanın divarından, pəncərələrindən gedən ventilyasiya kiçik həcmli binalar üçün kifayət edir, lakin nisbətən böyük həcmli binalar üçün isə belə ventilyasiya kifa-yət etmir. Ona görədə belə binalar üçün hava kanallı ventilyasiyanın tətbiq edilməsi məqsədə uyğundur.

Sanitar normalara əsasən (SN-245-81) iş yerlərində havanın həcmi hər bir adam üçün 20 m³ -dən az olarsa, hava dəyişdirici ventilyasiya saatda 30m³ -dən az olmaya-raq havanı dəyişdirmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Hər bir adama düşəcək havanın həcmi 20m³ - 40m³ -ə qədər olduqda isə ventilyasiya saatda 50m³ -dən az olmayaraq ha-vanın dəyişdirilməsini təmin etməlidir. Binalarda hər bir adama düşən havanın həcmi 40m³-dən artıq olduqda süni ventilyasiya tətbiq edilmir və onun əvəzinə təbii ventilyasiya tətbiq edilir.

İri buynuzlu heyvandarlıq fermasına 17m³/saat cavan yaşlı iri buynuzlu heyvan fermasına 20m³/saat, donuz fermasına 20-45m³/saat hava verilməlidir.

Qış aylarında fermanın havası saatda 3-5 dəfə yaz, yay aylarında 10-15 dəfə, pa-yız aylarında isə 5-10 dəfə dəyişdirilməlidir.

Ferma daxilində ayrılan karbon oksidi (CO₂) -0,25% -20mq/m³.

Amonyak (NH₃) -0,026% -20mq/m³.

Hidrogen sulfid (H₂S) -0,01% -10mq/m³ -dən artıq olmamalıdır.

Binalar nisbətən böyük həcmli olduqda təbii hava kanallı ventilyasiya binalarda tətbiq edilir. Hava kanalları qurularkən dəyişdirilməsi lazım olan gələn havanın həc-mi aşağıdakı kimi təyin edilir.

V= m³/saat.

burada, V - havanın həcmini;

P - bir iş yerindən ayrılan zəhərli qazların miqdarını;

P₂ - bina daxilində ayrılan qaz qarışıqlarının buraxıla bilən normasını;

N - iş yerlərinin sayını;

P₁ - binaya təmiz hava ilə daxil olan zəhərli qaz qarışıqlarının miqdarını

göstərir.

Hava kanallı ventilyasiyanın sxemi aşağıda göstərilmişdir:

Şəkil 1
burada, 1 -hava daxil olan yeri;

2 -hava nizamlayıcı klapanı;

3 -isti hava borusunu;

4 -hava kanalını;

5 -çıxış saxtasını göstərir;

H -hava üfürülən yerli hündürdür hava kanallı (havalanma) ventilyasi-yanın məhsuldarlığı

Q=3600 ∙f ·V (m³/saat) təyin edilir.
burada: f - bir kanalın en kəsik sahəsini m²-lə;

V - havanın sürətini göstərir.

Bina üçün tələb olunan kanalların en kəsik sahəsi,

S= (m²).

S - kanalların ümumi en kəsik sahəsini;

V - dəyişdirilməsi lazım gələn havanın həcmini;

V - havanın sürətini göstərir kanalların sayı,

N= -təyin edilir.

Havanın (V) sürətinin qiyməti sorğu kitabından götürülür, yaxud belə təyin edilir,

V=2,2(m/san).
H - hava üfürülən (daxil olan) yerin hündürlüyünü;

td - binanın daxili temperaturasını;

tx - xarici temperaturasını göstərir.

Düsturdan göründüyü kimi əgər td = tx bərabər olarsa, o zaman binaya daxil olan havanın sürəti yəni V = O olur.

Belə halda mexaniki ventilyasiyadan istifadə edilir.

Mexaniki ventilyasiya əsasən 2 quruluşda tətbiq edilir.

1. Bir mühərrikli, bir kanallı;

2. Bir mühərrikli, çox kanallı.

Bir mühərrikli, bir kanallı ventilyatorlar deflkektor adlanır və kiçik həcmli binalar üçün tətbiq edilir. Məhsuldarlığı
Q=1130d².V (m³/saat)

burada, d - deflektor borusunun diametridir.

Binanın həcmli böyük olduqda və ya binalar kompleks şəklində olduqda mərkəz-ləşdirilmiş ventilyasıya sistemi tətbiq edilir. Mərkəzləşdirilmiş ventilyasiya sistemi iki məqsədlə qurula bilər.

1. Bina daxilindəki havanı xaricə vermək,

2. Binanı təmiz hava təmin etmək üçün.

Bina daxilindəki havanı xaricə vərmək üçün qurulan ventilyasiya sisteminin sxe-mi aşağıda göstərilmişdir.

burada 1₁-hava çıxan yeri, 2₁ magistral hava borusunu, 3-təmizləyici filtri, 4-ven-tilyatoru, 5-hava sorucu pəncərələri göstərir.

Bina daxilinə təmiz hava verənək ventilyasiya sisteminə soyuq vaxtlarda verilə-cək havanı qızdırmaq üçün qızdırıcı kaloriferdə əlavə edilir, belə ventilyasiyanın sxemi yuxarıda göstərilmişdir.

Burada, 1-hava daxil olan yeri, 2-magistral hava borusunu, 3-hava təmizləyici filtri, 4-hava qızdırıcı kaloriferi, 5-ventilyatoru, 6-hava paylayıcı pəncərələri göstərir.

Mərkəzləşdirilmiş ventilyasiya sistemi qurularkən, boru birləşmələri və sistemdə yaranan itkiləri nəzərə alaraq ventilyatorun məhsuldarlığı belə hesablanır:
Q=(2÷3)V (m³/saat)
burada, V -veriləcək havanın həcmini göstərir. Seçilmiş mərkəzdən qaçma ven-tilyatoru hərəkətə gətirmək üçün lazım olan elektrik mühərrikinin gücü
P=(KBT)
burada, Q - ventilyatorun məhsuldarlığını,

H - sistemində yaranan təzyiq itgisini,

 _v - ventilyatorun F.İ.Ə-nı.

 _o - ötürmənin F.İ.Ə-nı göstərir.

102kqm/san=1KBT

Sistemdə yaranan təzyiq itkisi.

H=H_sür+H_y(kq/m²)
H_sür - sürtürdünmədən yaranan təzyiq itkisi olub,
H_sür =
burada,  - hava ilə boru arasında yaranan sürtünmə əmsalını;

L - ventilyator borusunun ümumi uzunluğunu; m-lə;

D - borunun diametrini, m²-lə;

V - havanın sürətini, m/san-lə;

γ - havanın xüsusi çəkisini göstərir Kq/m³.

H_yer - yerli təzyiqitkisi olub,

H_y =
burada -boru döngələrində yaranan müqavimət əmsalının cəmini göstərir. Qiymətləri yerinə yazsaq onda
alınar.
Kollektiv mühafizə vasitələrinə ventilyasiya, qızdırıcı qurğular, işiqlanma arma-turları, yerlə birləşdiricilər, sıfırlanma, rəngli işarələr, mühafizədən açma qurğuları, hasarlayıcı və s. daxildir.

Ayrı-ayrı işçilərin (fərdi) qorunması üçün işlədilən vasitələrə fərdi mühafizə va-sitələri deyilir.

Fərdi mühafizə vasitələrinə xüsusi paltar, ayaqqabı, əlcək, eynək, əlehiqaz, resti-rator, dəstəyi izolə edilmiş alətlər və s. daxildir.

Bu mühafizə vasitələri istehsalatda işləyən adamları istehsalat amillərinin zərərli və təhlükəli təsirindən fərdi yəni tək-tək mühafizə edərək ayrı-ayrı adamlar üçün nə-zərdə tutulur.

Təsərrüfatda fəhlələrin illik fərdi mühafizə vasitələrinə olan tələbatı aşağıdakı kimi hesablanır:
RADIOAKTIV MADDƏLƏRLƏ IŞLƏYƏRKƏN

TƏHLÜKƏSIZLIK TƏDBIRLƏRI
İstehsalat şüalanmasindan mühafizə son zamanlar kənd təsərrüfatında tərkibində radioaktiv izotoplar (fosfor, kobalt, karbon, dəmir, sink, kalsium və s.) olan mineral gübrələr, herbisidlər və başqa maddələr (olan) geniş tətbiq edilir. Lakin, belə mad-dələrlə işləyən işçilər özləri hiss etmədən radioaktiv şüalanma təsirinə məruz qalır ki, buda orqanizmdə ümumi zəiflik, toxumalarda iflic, sonsuzliq vəzlərində xərçəng və başqa bu cür xəstəlik yaradır. Hər bir kənd təsərrüfatı mütəxəssisi belə maddələrlə iş apararkən mümkün qədər mexanizasiya qüvvəsi tətbiq etməli və işçilərin həmin mad-ələrlə əlaqəsini azaltmalıdır.

Radioaktiv maddələrlə işləyərkən orqanizmin şüalanması aşağıdakı dərəcələrə bölünür:

1. A- dərəcəsi- bu dərəcəyə radioaktiv maddələrlə bilavasitə işləyən şəxslərin şü-alanması daxil edilir.

2. B- dərəcəsi- bu dərəcəyə radioaktiv maddələrlə bilavasitə işləməyib, lakin hə-min maddələr saxlanılan və ya tətbiq edilən binalarda yerləşən adamların şüalanması daxil edilir.

3. V- dərəcəsi- bu dərəcəyə radioaktiv maddələr saxlanan binaların ərazisində yerləşən adamların şüalanması daxil edilir.

Radioaktiv maddələrdən mühafizə vasitəsi olaraq, sıxlığı çox olan metallardan (qurğunun, qızıl, paltin və s.) istifadə edilərək, şüa mənbəyinin qarşısı ekranlaşdırılır. İnsan bədəninin bütün üzvləri şüalanmaya eyni həssaslıqda olmur. Buna görədə orqa-nizmin ayrı-ayrı üzvləri (orqanlarının) radioaktiv şüalanmaya göstərdiyi həssaslığa görə aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

1. Göz, qan keçirmə orqanı və oynaq birləşmələri.

2. Tiş toxumaları vəzləri, mədə bağırsaq, ağ ciyər, qara ciyər və b.

3. Dəri və əzələ sistemləri.

Orqanizmin şüalanma dərəcəsindən asılı olaraq həftəlik və illik şüalanma norma-ları aşağıda göstərilmişdir.

Şüalanma dərəcələri.	Ölçü vahidi.	Orqanizmin xarici şüalan-ması.	Orqanizmin daxili şüalanması-nın maksimum qiyməti.
			I	II	III
A- dərəcəsi həftəlik miqdar. İllik miqdar.	Mber. Ber.	100. 5.	100. 5.	300. 15.	600. 30.
B- dərəcəsi üzrə həftəlik miqdar. İllik miqdar.	Mber. Ber.	10. 0,5.	10. 0,5.	30. 1,5.	60. 3.
V- dərəcəsi üzrə həftəlik miqdar. İllik miqdar.	Mber. Ber.	1. 0,05.	1. 0,05.	10. 0,5.	20. 1.

Radioaktiv şüalanmanın miqdarı işləyən adamın yaşına görə belə təyin edilir.

D≤ 0,06 (N-18) coul/kq.
burada N- işləyən adamın faktiki yaşını;

18- işə başladığı yaşını göstərir.

Şüalanmanın təsirini azaltmaq üçün onlara qoruyucu vasitələr verilir və həmin sahələrdə işələmə saatı (4 saatdan artıq olmamalıdır) azaldılır.

İnsan orqanizminin normaya görə neçə dəfə artıq şüalanması belə təyin edilir.

.
K- şüalanma dəfəliyini;

D_o- faktiki şüalanma miqdarını;

D- həftəlik şüalanma normasını göstərir.

Həftəlik şüalanma norması belə təyin edilir:

(rad/həf).
burada M- mənbəyin radioaktivliyini, mikro ekvivalent rad- la ölçülür.

t - həftəlik iş saatının miqdarını;

R - şüa mənbəyindən iş yerinə qədər olan təhlükəsiz məsafəni göstərir, m-

lə.

Şüalanma gücü isə belə hesablanır.
(rad).
Uzunluğu 10 km-dən çox olan radioaktiv şüalar yalnız radiotexnika sənayesində olmayıb, həmçinin metalların əridilməsində, detalların bərkilidməsində, taxtaların qu-rudulmasında və s. sənaye sahələrində tətbiq edilir. Havanın tərkibində yüksək tez-likli elektro maqnit şüalarının olması olduqca təhlükəlidir. Belə şüalar orqanizmdə ürək-damar sisteminin pozulmasına, qanın tərkibinin dəyişilməsinə, qan təzyiqinin aşağı düşməsinə, dəri, göz xəstəliklərinə və habelə şüalanma xəstəliyinə də səbəb ol-ur. İstehsalatda şüalanmadan qorunmaq üçün şüalanma mənbəyinin qarşısı yüksək elektrik keçiriciliyinə malik olan xüsusi metal təbəqə ilə ekranlaşdırılır. Bu ekranın qalınlığı 0,5 mm-dən az olmamalıdır. Bu ekran torpaqla əlaqələndirilməlidir. Sənaye-də şüalanma vahidi rad qəbul edilmişdir. Qamma, alfa, beta, rentgen şüaları texnikada xüsusən avtomatlaşdırılmış sənayedə geniş tətbiq edilir. Alfa tezlikli şüaların orqaniz-mə zahirdin təsiri o qədər qorxulu hesab edilmir. Lakin, həmin şüaların hər hansı bir vasitə ilə orqanizmə daxil olması qorxuludur. Qamma, beta və rentgen şüaları isə da-ha qorxuludur. Bunların təsiri nəticəsində dəri, göz və şüa xəstəliyi yarana bilir.

Şüaların orqanizmə təsirini azaltmaq üçün bir sıra hesabatlar aparılmışdır ki, bu-rada şüalanma vahidi olaraq “ber” ölçü vahiddən istifadə edilmişdir.

Müxtəlif növ şüanın, müxtəlif toxumaya bioloji təsiri nisbi bioloji ekvivalentlə xarakterizə olunur, yəni

.
qamma, beta və rentgen şüaları üçün buraxıla bilən norma 1 ber, alfa tezlikli şüalar üçün isə buraxıla bilən norma 10 ber qəbul edilmişdir. İstehsalatda şüaların miqdarı 0,1 ber-dən artıq olmamalıdır. Bu sahədə işləyənlər xüsusi qoruyucu vasitələrlə tə-min olunmalı və iş saatı azaldılmalıdır.

Optik diapazonda dalğa uzunluğu 200...400 Nm olan elektromaqnit şüalanmaları ultra bənövşəyi şüalanma (UBŞ) adlanır.

UBŞ-ın təbii mənbəyi günəşlidir. Onların süni mənbələri isə qaz-boşalma lampa-ları, elektrik qövsləri, lazerlər və s. dir. UBŞ enerji axınının gücü ilə xarakterizə olu-nur və BT/m²-lə ölçülür.

Insanın dərisi və gözləri UBŞ-ın bir başa təsirinə məruz qalır.

UBŞ dəriyə təsir edərək onu qızardır (eritel təsiri), sonra isə (adətən 48 saatdan sonra) dərənin qaralmasına səbəb olur. Şüaların fotokimyəvi təsirindən dəriyə D vata-mini əmələ gəlir. Bu şüaların effekti həmin vitaminin əmələ gəlməsi ilə izah olunur. UBŞ -ar mikrobları tələf etmə xassəsinə də malikdir.

İnsan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün ultrabənövşəyi şüalar zəruridir. Lakin bunula bərabər ultrabənövşəyi şüaların böyük zallarda, uzun müddətli təsiri dərini və gözləri ciddi zədələyə bilir. UBŞ- ın böyük dozalarının dəriyə uzun müddətli təsirin-dən dəridə güclü qızartı, suluqlama və şiş əmələ gəlir.

UBŞ nomadan (280 Nm. çox) artıq olan hallarda onun təsirini azaltmaq üçün gü-nəqarşı kimyəvi və fiziki şüa udan və əks etdirən vasitələrdən istifadə edilir. UBŞ-nı keçirməyən parçalardan (poplin) hazırlanmış iş paltarından və gözləri mühafizə edən şüşə eynəklərdən istifadə edilir.

Lazer şüalarının insan orqanizminə (lazer şüalarından nöqtəvi qaynaq, lehimlə-mə, materialların emalında, kristalların kəsilməsində və s.) təsiri çox mürəkkəbdir. Lazer şüalanmaları ilə zədəlnmə təhlükəsi şüalanmanın gücündən, dalğa uzunluğun-dan, tezliyindən, təsir müddətindən habelə şüalanmaya məruz qalan üzvlərin, toxu-maların bioloji və fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərindən asılıdır.

Lazer şüası insan orqanizminə istilik və qeyri istilik (mexaniki, elektrik) təsirləri göstərir. Canlı oraqnizmin toxumaları lazer şüalarını demək olar ki, əsasən dəri örtü-yünə təsir edir.

Lazer şüalanmasından qorunmaq üçün kollektiv və fərdi mühafizə (xüsusi pal-tar, eynək, maska) vasitələrindən istifadə edilməlidir.


AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI, AQRAR MÜHƏNDİSLİK VƏ ENERGETİKA FAKÜLTƏSİ

HƏYAT FƏALİYYƏTİNİN TƏHLÜKƏSİZLİYİ VƏ BƏDƏN TƏRBİYƏSİ
kafedrası
ƏMƏK MÜHAFİZƏSİ

MÖVZU 6: İSTEHSALAT SƏS-KÜYÜ VƏ TITRƏYIŞI, ONLARLA

MÜBARIZƏ TƏDBIRLƏRI

MÖVZUNUN PLANI
1. Səs- küyün insan orqanizminə təsiri.

2. Səs şiddətinin təyini.

3. Səs-küyün səviyyəsindən asılı olaraq işləmə müddətləri.

4. Səs-küy və titrəyişi ölçən cihazlar.

5. İşıqlanma növləri.

6. İşıqlanmanı ölçən cihhazıar.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. Bakı – 2002.

2. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı “Hüquq ədəbiyyat” 2008.

3. İstehsalatda bədbəxt hadisələrin təhqiq edilməsi və yçota alınması. “Bakı, hü-

quq ədəbiyyatı” 1998.

4. Həsənov B.A. Əmək mühafizəsi. Bakı, Maarif, 1986.

5. Tağızadə T.H. Meliorasiya t/tında əmək mühafizəsi. Bakı. “Maarif” 1990.

6. Əfəndiyev R.İ. Heyvandarlıqda təhlükəsizlik texnikası. Bakı. Azərnəşr 1987.

7. Канашев Ф.М и др. Охрана труда. М.; 1988.

8. Луковников А.В. Охрана труда. М.; «Колос»1989.

9. Денисенко Г.Ф. Охрана труда. М.; «Высшая школа» 1989.

10. Шурин Е.Т. Пожарная безопасности на животноводческих фермах. М.;

1984.


İSTEHSALAT SƏS-KÜYÜ VƏ TITRƏYIŞI, ONLARLA

MÜBARIZƏ TƏDBIRLƏRI
DÜİST 12.1.003-83-ə uyğun olaraq istehsalatda səs-küy şəraitində işləyən işçilərdə yorğunluq artır, əmək qabiliyyəti azalır və bəzi hallarda karlığa səbəb olur.

Səs-küyün orqanizmə belə zərərli təsir göstərməsini tədqiq etmək üçün bir sıra hesabatlar aparılmışdır.

Səs-küy ümumi bioloji qıcıqlandırıcı olub, yorğunluğa, diqqətsizliyə, baş ağrı-sına və əsəbiliyə səbəb olur. Ağır hallarda eşitmə qabiliyyətini azaldır və kar edir. Səs-küyün təsirindən əmək məhsuldarlığı 10-20 % aşağı düşür.

Adi istehsalata nisbətən, səs-küylü istehsalatda peşə xəstəlikləri 20-30% çox olur.

Səs-fiziki hadisə olub, səs mənbəinin elastik mühitdə yaratdığı dalğalar hərə-kətlidir.

Normal insan qulağı tezliyi 16hs-dən 20.000hs-ə qədər olan səs dalğalarını qəbul edir. Tezliyi 16hs-dən aşağı olan səs dalğalarına infra səslər, 20.000 hs-dən yuxarı olan səslərə ultra səslər deyilir. Bu səsləri insan qulağı qəbul etmir.

Səs-küy müxtəlif intensivlikli və müxtəlif tezlikli səslərin birgə təsirindən yara-nır.

Səs intensivliyinin (J) eşitmə hüdudundakı intensivliyə (Jo) olan loqarifmik nis-bətinə səs şiddəti yaxud səsin gurluğu deyilir və desibel ölçü vahidi ilə ölçülür.

Səsin şiddəti.

N=10ℓq

burada, J - səsin ümumi intensivliyini,

J_o - səsin eşitmə hüdudundakı intensivliyini,

P - səs dalğasının təzyiqini,

P_o - eşitmə hüduduna uyğun gələnsəs dalğasının təzyiqini göstərir və

P_o=2·10^-5 Π.- götürülür.

Pıçıltı ilə danışığın 1m. məsafədə yaratdığı səs dalğasının təzyiqi 1kP - adi danışıq 100 kPa, bərkdən danışıq isə 500-1000 kPa - uyğun gəlir.

Səs-küyün səviyyəsi 70 dB “A” olduqda 5 saat, 75 dB “A” olduqda 4 saat, 80 dB “A” olduqda 3 saat və 90 dB “A” olduqda isə 1 saatdan artıq belə şəraitdə işləmə-yə icazə verilmir. Belə şəraitdə 18 yaşdan aşağı olan şəxslərin işlədilməsinə icazə ve-rilmir.

Səs-küyün zərərli təsirini azaltmaq üçün Ümumi İttifaq Mərkəzi Elmi Tədqiqat Əmək mühafizəsi institunun hazırladığı BUNİNOT 2M; 4 A; 7 İ qulaqcıqlarından isti-fadə edilir.

DÜİST 12.1.012-78-ə uyğun olaraq titrəyişin təsirindən əllərin soyuması, key-ləşməsi, yorğunluq, yuxusuzluq, baş ağrısı, qan təzyiqinin yüksəlməsi, ürək damarı-nın tutulması və s. baş verir.

Bu zaman əmələ gələn peşə xəstəlikləri çox ağır keçir və bərk ağrılar müşahidə edilir. Xəstəlik ilk dövrdə müalicə olunmazsa, bu şikəstliklə və bəzən ölümlə nəticə-lənə bilir.

Titrəyiş eyni zamanda maşın və mexanizmlərə, nəzarət ölçü cihazlarına və bina-ların konsturuksiyalarına dağıdıcı təsir göstərir.

Titrəyişin rəqs sürəti belə təyin edilir:

L_σ=20 ℓd dB;

burada, σ - ölçülən rəqs sürətinin orta kvadratik qiymətini, sm/san;

σ_o - rəqs sürətinin hədd qiymətini göstərir, sm/san.

Rəqs sürətinin hədd qiyməti σ_o=5·10^-6 sm/san. götürülür.

Səs-küy və titrəyişi ölçmək üçün BŞB - 003, İŞB -1, Врюль - ker- 2103 (Dani-ya) və ŞUM - 1M səs-küy ölçən cihazlardan istifadə edilir.

Tezlikdən asılı olaraq titrəyişin buraxıla bilən norması: əgər dəyişmə tezliyi 3hs-ə qədər olarsa, ampilitud qiyməti 0,6- 0,4 mm; 8-15 hs-də 0,05- 0,03 mm, 30-50hs-də 0,009- 0,007 mm; 50-75hs-də 0,007- 0,005 mm; və 75- 100 hs tezlikdə isə ampilitud qiyməti 0,005- 0,003 mm olmalıdır.

Tezlikdən asılı olaraq titrəmənin buraxıla bilən norması

aşağıda göstərilmişdir.

Tezlik Hs-lə.	Ampilitud qiyməti,mm- lə.
3 -ə qədər. 3-5. 5-8. 8-15. 15-30. 30-50. 50-75. 75-100 qədər.	0,6- 0,4. 0,4- 0,15. 0,15- 0,05. 0,05- 0,03. 0,03- 0,009. 0,009- 0,007. 0,007- 0,005. 0,005- 0,003.

Tezlikdən asılı olaraq səs-küyün sanitar normaları aşağıda göstərilmişdir.

Bina yaxud ərazinin adı	Orta həndəsi zolağın tezliyindən asılı olaraq (hc) səs-küyün								Səsin səviyyə-si dbA
	63	125	250	500	1000	2000	4000	8000
Səs-küy mənbəi olmayan zehni iş üçün bina. İdarə binası. Telefon danışıq məntəqəsi, maşın he-sablama bürosu və s. Səs mənbli laboratoriya, səs-küylü hesablama maşın otaqları və uzaqdan idarə binaları. İş yerləri, adamlar çox olan binalar və istehsalat müəssisələrinin ərazisi.	71 79 83 94 99	61 70 74 87 92	54 63 68 82 86	49 58 63 78 83	45 55 60 75 80	42 52 57 73 78	40 50 55 71 76	38 49 54 70 74	50 60 65 80 85

Səs-küyün səviyyəsi 70 dБ “A” - olduqda 5 saatdan, 75 dБA - olduqda - 4 saat, 80 dБA - olduqda - 3 saat, 90 dБA- olduqda isə 1 saat-dan artıq belə şəraitdə işləmə-yə icazə verilmir.

Səs-küyün səviyyəsi 95 dБ A və ondan artıq olduqda 18 yaşdan aşağı şəxslərin işlədilməsinə icazə verilmir.

Böyük ampilitudalı titrəyişlər insan bədəninin sümüklərinə təsir edir və bəzən deformasiyalarla nəticələnir.

Qazma alətləri, elektrik burğuları ilə və pnevmatik alətlərlə işləyənlərdə peşə xəstəlikləri yaranır. Bu xəstəliklərin üç dövrü vardır.

I dövrdə - əllərdə ağrılar yaranır, barmaqların ucları keyləşir.

II dövrdə - ağrılar və keylik artır, əllərin dərisinin temperaturu azalır, əsəb sis-teminin funksional pozğunluğu qeyd olunur.

Bu halda işçi öz iş yerini dəyişdirməli və müalicə kursu qəbul etməlidir.

III dövrdə - damarların tutulması nəticəsində barmaqların ağarması “ölü bar-maqlar” və bərk ağrılar olur, ürək-damar sisteminin fəaliyyəti pozulur. Bu halda, adətən 10 ildən çox iş stajı olanlarda rast gəlinir və çox çətin müalicə olunur.

Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən maşın və avadanlıqlarda texniki-təşkilatı təd-birlər hesabına səs-küyün və titrəyişin azaldılma üsulları aşağıdakılardır:

1) səs-küylü maşın və avadanlıqları ayrıca izolə edilmiş binada yerləşdirmək. Belə binaların divarı və tavanı səs udan materiallarla (iplik, pambıq, membran-rezo-nans və s.) örtülür. Bu üsulla səs-küyü alçaq tezlikdə 25-35 db, yüksək tezlikdə isə 40-50 db.-ə qədər aşağı endirmək olur.

2) səs-küy mənbəi dəri və başqa örtüklə izolə edilir (mastika, keçə, şüşə pambıq, vibroizolə və b.). Bu materialar vasitəsilə traktor kabinəsi və b. hissələr örtülür. Bu üsulu tətbiq etməklə səs-küyü alçaq tezlikdə 5-15 db; yüksək tezlikdə isə 20-30 db, aşağı endirmək olur.

3) ayrı-ayrı hissələr titrəmənin udulması üçün özlü elastik materiallarla örtülür. Bunun üçün rezin, plastik kütlə, linoleum və mastikadan istifadə edilir. Bu üsuldan istifadə etməklə səs-küyü alçaq tezlikdə 8 db, yüksək tezlikdə isə 12 db-ə qədər aşağı endirmək olur.

4) hərəkətin ötürülməsində titrəmənin azaldılması. Bunun üçün amartizamor-lardan (yaylı yaxud rezin, metallik tipli AKSS), rezin ara qatından, dinamiki titrəmə söndürəndən və s. istifadə edilir.

5) səs-küyü azaltmaq üçün daxili yanacaq mühərriklərində səs batıranlardan isti-fadə edilir. Səs batıranlar tətbiq edilməklə səs-küyü 5-15 db-ə qədər azaltmaq olur.

6) metal hissələrin müvafiq olaraq qeyri-metal hissə ilə əvəz edilməsi və onların səthinin özlü maye ilə örtülməsi. Rolikli, zəncirli nəqletdirici və elavatorlarda qeyri-metal materiallardan istifadə edilməklə səs-küyün səviyyəsi 6-8db-ə qədər azaldılmış olur.

7) titrəməni maşınlarda azaltmaq üçün irəli-geri hərəkəti fırlanma ilə dişli çarx ötürməsini paz vari qayış ötürməsi ilə, düz dişləri çəp dişlərlə sirkələnən yastıqları sürüşkən yastıqlarla əvəz etmək, ara məsafəsini maksimum azaltmaqla həyata keçir-mək olur.