4
Tədqiqatın praktik əhəmiyyəti – Azərbaycanın regionda və dünyada artan
nüfuzunu nəzərə aldıqda bu mövzunun araşdırılması, təhlili, Azərbaycanın
müxtəlif istiqamətli transregional layihələrin xüsusi mərkəzlərindən birinə
çevrilməsi perspektivləri gələcəkdə elmi konfranslarda iştirak üçün, həmçinin bu
sahənin öyrənilməsi və təkmilləşdirilməsində istifadə oluna bilər.
İşin strukturu – Dissertasiya işinin birinci fəslində əsasən nəzəri mövzular haqda
məlumat verilmişdir. Bu fəsildə dünyada baş verən inteqrasiya prosesləri,
qloballaşma və onun tərkib hissələri, transregional əlaqələrin qurulması haqda
məlumat verilmiş, iqtisadi səmərəlilik detallı izah olunmuşdur. Dissertasiya işinin
ikinci fəslində Azərbaycanın region və dünyadakı yeri, ölkəmizdə həyata keçirilən
transregional layihələr, onların mövcud vəziyyəti, bu istiqamətdə aparılan işlər,
reallaşdırılması planlaşdırılan layihələr, onların həyata keçirilməsində yaranan
problemlər araşdırılmışdır. Dissertasiya işinin üçüncü fəslində, həyata keçirilən
transregional layihələrin səmərəliliyi, xarici və daxili investisiyaların bu layihələrin
reallaşdırılmasında rolu, ölkədə fərqli sahələr üzrə transregional layihə
perspektivlərinin təhlili aparılmışdır. Ümumilikdə dissertasiya işi mündəricat, giriş,
3 fəsildə 9 sualdan, nəticə və təkliflər, istifadə olunmuş ədəbiyyat, əlavələr və
dissertasiya işinin referatından ibarətdir.
5
I Fəsil
Regional inteqrasiya, transregional münasibətlərin nəzəri əsasları
1.1. Qloballaşma şəraitində regional iqtisadi inteqrasiyanın mahiyyəti, onun
formalaşmasının əsasları və formaları
İnteqrasiya (latın dilindən inteqer – tam) termini altında iqtisadi subyektlərin
birləşməsi, onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin dərinləşməsi nəzərdə tutulur.
İqtisadi inteqrasiya yalnız ayrı-ayrı şirkətlər, korporasiyalar arasında deyil,
həmçinin bütövlükdə ölkələrin milli təsərrüfatları səviyyəsində yer alır. İqtisadi-
coğrafi yaxınlğı olan dövlətlər arasındakı inteqrasiyası xüsusilə məqsədəuyğundur.
İqtisadi inteqrasiya istehsal-texnoloji əlaqələrin genişlənməsi, ortaq resurslardan
istifadə, kapitalların birləşməsi və iqtisadi fəaliyyətin aparılması üçün bir-birinə
əlverişli mühitin yaradılması, qarşılıqlı maneələrin götürülməsində büruzə verir.
Beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya prosesdə iştirakçı dövlətlərin bir-biriylə
yaxınlaşmasına, mexanizmlərinin uygunlaşmasına gətirib çıxarır. Regional iqtisadi
inteqrasiya proseslərinin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində rolu vacibdir.
Son illər ərzində dünyada qloballaşma prosesləri sürətlə artmaqdadır. Belə bir
şəraitdə ölkə iqtisadiyyatlarının, regionların bir-birinə daha da yaxınlaşması prosesi
dərinləşməkdədir. Bu proseslərin həyata keçirilməsində iqtisadi regionalizmin rolu
böyükdür. İqtisadi regionalizm inteqrasiya proseslərində iştirak edən dövlətlərin
hər birinin milli maraqlarının təmin olunması şəraitində formalaşır və özünü daha
çox inteqrasiya bloklarının yaradılmasında göstərir.
Regional inteqrasiya rəqabətli bazar şəraitində ölkələrə iqtisadi cəhətdən
qarşılıqlı qüvvələrini birləşdirərək bir çox əlavə xərclərdən azad olmaq və birlikdə
rəqabətə girmək imkanı verir. Bu yolla ölkələrin ayrı-ayrılıqda milli maraqları
regional maraqlara transformasiya olunur və dünya təsərrüfatındakı qloballaşma
prosesi regionlaşma prosesi ilə tamamlanmış olur.
6
19-cu əsrin sonlarından formalaşan qloballaşma prosesi ölkələr arasındakı
maneələrin ortadan qalxması nəticəsində bir
‐birilərinə yaxınlaşması, bütünləşməsi
deməkdir. “Qloballaşma” termini ümumi mənada yalnız bəzi proseslərini təsviri
üçün istifadəyə uyğundur. Əslində təcrübədə “qloballaşma” anlayışı altında
transregionallaşma, transmilliləşmə və beynəlmilliləşmə kimi proseslər gizlənir.
Transregionlaşma dedikdə, ölkənin regionlarının başqa xarici dövlətlərlə
inteqrasiyası başa düşülür.
Regional iqtisadi inteqrasiya üzrə dünya təcrübəsi göstərir ki, inkişaf etmiş
regionlar arasında geniş beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin qurulması ümumilikdə
tədricən ölkələrin iqtisadi yaxınlaşmasına gətirib çıxarır. Müştərək transregional
layihələrin formalaşması obyektiv olaraq birbaşa regionlararası iqtisadi əlaqələrdən
asılıdır.
Müasir inteqrasiya prosesləri regionları vahid iqtisadi sahədə birləşdirən
regionlarası əlaqələrin müxtəlifliyinə əsaslanır. Məsələn, müasir Avropada daha
çox inkişaf, maliyyə və intitutsional dəstəyi müxtəlif ölkələrin regionlararası
inteqrasiyası əldə etmişdir. Bu baxımdan Almaniya, Fransa, İtaliya və İspaniyanın
sənaye cəhətdən daha çox inkişaf etmiş regionları arasında əməkdaşlıqları
əlamətdardır. Baden – Vürtemburq (Almaniya) , Lombardiya (İtaliya) , Rona –
Alp (Fransa) və Kataloniya (İspaniya) kimi regionların qeyri-formal birliklərini
buna nümunə olaraq göstərmək olar. Bu 4 aparıcı Avropa regionunun iş adamları
və dövlət strukturu nümayəndələrinin təşəbbüsü ilə yaradılmış transregional
əməkdaşlıq sözsüz ki, Avropa Birliyinin yeni sənaye siyasətinin reallaşdırılması
istiqamətində də səylərin birləşdirilməsində ciddi perspektivlərə malikdir.
Bu yolla, beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin genişlənməsinin ağırlıq mərkəzi
aktiv olaraq regionlar səviyyəsinə yerdəyişmə edir. Yerdəyişmənin vacib
şərtlərindən biri biznesin şəbəkə formasının inkişafına dəstək və regionlar arasında
birbaşa əlaqələrin qurulmasıdır. Bununla bərabər, beynəlxalq birliklərin
fəaliyyətinin əsas hissəsi kimi ümumi inteqrasiya infrastrukturunun qurulması çıxış
edir. Burada ilk öncə bütün növ nəqliyyat kommunikasiyalarının inkişafı nəzərdə