16
boşluğunu dolduraraq, Şimal-Cənub və Şərq-Qərb istiqamətlərini birləşdirəcək.
Bolqarıstan, Rumıniya, Macarıstan, Slovakiya və Balkan ölkələrinin qaz
infrastrukturunun təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutan Eastring (Şərq halqası)
layihəsi Slovakiyanın qaz boru kəmərinin operatoru “Eustream” tərəfindən
təklif olunur. Bu kəmərin 2018-ci ildə istifadəyə verilməsi nəzərdə tutulur və bu
layihə Rusiyanın “Türk Axını”-nın uzadılması və keçmiş “Cənub Axını”-nın
qurudakı seqmentinin inşası ilə bağlı planlarına rəqib ola bilər. Eastring layihəsi
üçün qaz mənbəyi Azərbaycan (birləşdirici kəmərlər vasitəsilə) və Rusiyadır
("Türk Axını''-nın uzadılması).
Türk axını layihəsi Qara dəniz vasitəsilə Rusiya təbii qazının Türkiyə və
Yunanıstana çatdırılmasını nəzərdə tutur. Ötən ilin sonunda Rusiyanın əvvəl
təklif etdiyi “Cənub Axını” layihəsini ləğv etdiyini bildirmiş və bu layihəni ona
alternativ kimi təklif etmişdir. Rusiyanın “Qazprom” şirkəti ilə Türkiyənin
“Botaş” şirkətləri arasında qaz kəmərinin tikintisiylə bağlı memorandum
imzalanıb. Layihə çərçivəsində il ərzində 63 mlrd. kubmetr. təbii qaz daşınacaq
ki, bunun 14 mlrd. kubmetri Türkiyə üçün, 49 mlrd. kubmetri isə Avropa bazarı
üçün nəzərdə tululur. Layihənin 2020-ci ildə yekunlaşacağı gözlənilir.
17
1.3. İqtisadi səmərəlilik, onun müəyyənləşdirmə və artırılma üsulları
Səmərəli layihələrin həyata keçirilməsi cəmiyyətin sərəncamına gələn
ÜMM-i artırır. Daha sonra bu ÜMM layihədə iştirak edən subyektlər arasında
bölünür (şirkətlər, səhmdarlar, banklar və s.). Bu subyektlərin gəlir və xərcləriylə
layihələrin müxtəlif növ səmərəliliyi müəyyən olunur:
-
Layihənin ümumi səmərəliliyi
-
Layihədə iştirak səmərəliliyi
Layihənin ümumi səmərəliliyi layihənin mümkün iştirakçıları üçün potensial
cəlbediciliyini müəyyənləşdirmək və maliyyələşdirmə mənbələrinin axtarışı
məqsədilə qiymətləndirilir. Özünə aşağıdakıları daxil edir:
- Layihənin ictimai (sosial – iqtisadi) səmərəliliyi.
- Layihənin kommersiya səmərəliliyi
İctimai effektivliyin göstəriciləri layihənin reallaşdırılmasının ümumilikdə
cəmiyyət üçün sosial-iqtisadi nəticələrini, o cümlədən, həm layihənin birbaşa
nəticə və xərclərini, həm də kənar xərclərini: iqtisadiyyatın əlaqədar sahələrində
nəticə və xərcləri, ekoloji, sosial və digər qeyri-iqtisadi effektləri hesaba alır.
Layihənin kommersiya səmərəliliyinin göstəriciləri layihıni reallaşdıran bir
iştirakçı üçün onun həyata keçirilməsinin maliyyə nəticələrini hesaba alır. Fərz
olunur ki, o layihənin reallaşdırılması üçün bütün lazımi xərcləri qarşılayır və onun
bütün nəticələrindən istifadə edir.
Layihədə iştirak səmərəliliyi layihənin reallaşdırıla bilməsini yoxlamaq və
bütün iştirakçıların onda maraqlı olmasını yoxlamaq məqsədilə müəyyənləşdirilir.
Layihədə iştirak səmərəliliyi özünə aşağıdakıları daxil edir:
18
- müəssisə-iştirakçı üçün səmərəlilik
- səhmdarlar üçün səmərəlilik (müəssisənin səhmlərinə investisiya yatırımının
səmərəliliyi)
- Layihədə müəssisə-iştirakçılara nisbətdə daha yüksək strukturun iştirakı, o
cümlədən:
- regional səmərəlilik – ayrı-ayrı regionlar üçün
- sahəvi səmərəlilik – ayrı-ayrı maliyyə-sənaye qrupları, müəssisə birlikləri və
holding strukturları üçün
- büdcə səmərəliliyi – layihədə dövlətin iştirakının səmərəliliyi
Layihələrin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsinin təməlinə aşağıdakı əsas
prinsiplər qoyulub:
- layihəyə bütün həyat tsikli boyu baxılması (hesablama dövrü)
- hesablama dövrü ərzində layihənin həyata keçirilməsiylə bağlı olan pul
axınlarının bütün qolları və çıxışları da daxil olmaqla, pul axınlarının
modelləşdirilməsi
-
müxtəlif layihələrin (layihənin variantlarının) müqayisə şərtlərinin
qarşılaşdırılması
- pozitivlik prinsipi və maksimum effekt. Layihənin investor nöqteyi nəzərindən
səmərəli kimi qəbul edilməsi üçün layihənin reallaşdırılması təsiri müsbət
olmalıdır. Alternativ layihələrin müqayisəsi zamanı daha çox təsiri olan layihəyə
üstünlük verilməlidir.
- vaxt amilinin nəzərə alınması. Layihənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi
zamanı vaxt amilinin müxtəlif aspektləri nəzərə alınmalıdır. O cümlədən, layihənin
19
parametrlərinin dinamikliyi və iqtisadi mühiti, istehsalla resursların çatdırılmasının
və onların ödənilməsinin arasındakı vaxt kəsikləri, müxətlif vaxtlı xərc və/və ya
nəticələrin uyğunsuzluğu.
- yalnız gələcək xərc və gəlirlərin nəzərə alınması. Səmərəlilik göstəricilərinin
hesablanması zamanı yalnız layihənin həyata keçirilməsi ilə gələcək xərc və
gəlirlər nəzərə alınmalıdı. Bura həmçinin əvvəl yaradılmış istehsalat fondalarının
cəlbi ilə bağlı xərclər, həmçinin layihənin aparılmasıyla bağlı gələcək itkilər də
daxil edilməlidir. Layihədə istifadə olunun əvvəl yaradılmış resurslar onların
yaradılmasına çəkilmiş xərclərlə deyil, itirilmiş qazancın ən yaxşı alternativ
istifadədə mümkün olan maksimal dəyərini əks etdirən alternativ dəyərləriylə
qiymətləndirilirlər. Keçmiş, artıq həyata keçirilmiş, perspektiv olaraq alternativ
gəlirlərin əldə olunması imkanlarını təmin etməyən xərclər pul axınlarında nəzərə
alınmır və səmərəlilik göstəricilərinin dəyərinə heç bir təsir göstərmir.
- layihənin daha əhəmiyyətli nəticələrinin nəzərə alınması. Layihənin
səmərəliliyinin nəzərə alınması zamanı onun reallaşdırılmasının bütün nəticələri də
nəzərə alınmalıdır. Həm iqtisadi, həm də qeyri-iqtisadi.
- layihənin müxtəlif iştirakçılarının mövcudluğunu nəzərə almaq, onların
maraqlarının uyğun gəlməməsi və kapitalın dəyərinin qiymətləndirilməsindəki
müxtəliflik.
- qiymətləndirmənin çoxpilləliyi. Layhinənin hazırlığının və həyata keçirilməsinin
müxtəlif mərhələlərində onun səmərəliliyi yenidən müəyyən olunur.
- inflyasiyanın nəzərə alınması (layihənin reallaşdırılması dövründə müxtəlif
məhsul və resursların qiymətlərindəki dəyişikliklərin nəzərə alınması)
- layihənin reallaşdırılması zamanı qeyri-müəyyənlik və risklərin təsirinin nəzərə
alınması
Dostları ilə paylaş: |