Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ
Yüklə 1,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
səviyyəsi bir yandan fərdi məsrəf normalarından, digər yandan isə müvafiq məhsulun istehsal proqramının quruluşundan asılıdır.
Normalaşdırma obyekti baxımından normalar məmulat üzrə normalar və detal üzrə normalar kimi iki qrupa ayrılır. Məmulat üzrə normalar dedikdə, tamamilə məmulata sərf ediləcək materialların plan üzrə miqdarı nəzərdə tutulur və bu normalar müəssisələrdə material ehtiyatına olan tələbatı müəyyən etmək məqsədilə istifadə olunur. Detal üzrə normalar isə həmin məmulatın ayrı – ayrı detallarına plan üzrə sərf ediləcək materialların miqdarını əks etdirir, əsasən də müəssisə daxilindəki sex və sahələrdə istifadə olunur.
Material məsrəf normalarının tərkib və quruluşunun öyrənilməsi material resurslarının normalaşdırılmasında mühüm rol oynayır.Material məsrəf normalarının əsas tərkib elementləri faydalı məsrəf, texnoloji tullantı və itkilər, təşkilatı-texniki tullantı və itkilərdir. Faydalı məsrəf istehsal olunan məhsulun istehlak dəyərini yaradır və kəmiyyətcə texnoloji-konstruktor sənədlərdə əks olunur. Material məsrəflərinin tərkibinin digər elementləri olan itkilər təkrar istehsalın həyata keçirilməsinin mümkünlüyü nəzərə alınaraq, istifadə oluna bilən və istifadə oluna bilməyən tullantı və itkilərə ayrılır.
Biz, ümumilikdə, material məsrəf normalarının tərkibini düstur formasına salsaq, onu aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:
M = F m + İ
tex + İ
təş-tex (1)
Burada, M – Material məsrəf norması; F m
İ tex
– Texnoloji tullantı və itkilər; İ təş-tex – Təşkilati-texniki tullantı və itkilər.
Texniki-texnoloji itkilərin və tullantıların azaldılması, bunların təsərrüfat dövriyyəsinə təkrar cəlb edilməsi materiallara qənaətin başlıca istiqamətlərindən biridir. 21
Dövriyyə vəsaitlərinin normalaşdırılması mümkün olan hissəsi istehsal ehtiyatlarıdır. Bu normativlər günlük ehtiyatın həcminə əsasən müəyyən edilir. İstehsal ehtiyatlarını təyinatı üzrə aşağıdakı qruplara ayırmaq olar: a) Xammal, material, satın alınmış yarımfabrikatlar üzrə ehtiyatlar; b) Köməkçi materiallar üzrə ehtiyatlar; c) Yanacaq ehtiyatları; d) Tara və tara materialları üzrə ehtiyatlar; e) Ehtiyat hissələri üzrə ehtiyatlar; f) Azqiymətli, tezköhnələn əşyalardan ehtiyatlar.
Hər hansı bir material ehtiyatı həm istehsal vasitələri ehtiyatı, həm də istehlak şeyləri ehtiyatı kimi özünü göstərə bilər. Bu onun hansı sahədə sərf olunması ilə müəyyən olunur.Məsələn, əgər un şəxsi istehlak üçün alınırsa, o istehlak şeyləri ehtiyatına aid olunur. Lakin çörəkbişirmə sexlərində alınan un çörək istehsalında istifadə olunduğundan bu onu istehsal vasitələri ehtiyatına daxil edir.
İstehsal ehtiyatları müəssisənin fəaliyyətinin fasiləsizliyinin təmin olunması baxımından aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:
Cari ehtiyatlar;
Hazırlıq ehtiyatları;
Zəmanətli (sığortalı) ehtiyatlar;
Mövsümi ehtiyatlar.
İki materialgöndərmə arasındakı vaxt intervalında təsərrüfat subyektinin normal fəaliyyətini təmin etmək üçün cari ehtiyatlar yaradılır. Onun həcmi materialın alındığı zaman maksimum, lakin ikinci dəfə material alınması vaxtı minimum olur.
Təsərrüfat subyektində materialın qəbulu, istehsala hazırlanması və istehlak olunacağı yerə gətirilməsi ilə bağlı olan müddətdə istehsalın fasiləsizliyini təmin etmək üçün hazırlıq ehtiyatları yaradılır.
Material dəyərləri ehtiyatının ikinci qrupu olan sığortalı ehtiyatlar müəssisə tərəfindən hər hansı bir səbəbdən material gətirilməsi ləngidikdə və ya istehsal planı artıqlaması ilə yerinə yetirildikdə istehsalın fasiləsizliyi və səmərəliliyini təmin etmək 22
məqsədilə təşkil olunur. Zəmanətli ehtiyatların həcmi cari ehtiyatların həcminin 50%- dən çox olmur. Əgər müəssisənin maddi texniki təchizatı anbar formasında təşkil olunmuşdursa, onda zəmanətli ehtiyatlar yaradılmır.
Xammal və materialların istehsal və ya tədarükünün mövsümi olması, xammal və materialların mövsümi istehlakı mövsümi ehtiyatların yaradılmasını zəruri edir. Onların həcmi materialın gətirilməsi və fasilənin başlanmasında maksimum, mövsüm başa çatdıqda isə minimum həddə olur.
Təkrar istehsal prosesinin fasiləsizliyini ən az ehtiyatlarla və xərclərlə təmin etmək istehsal ehtiyatlarının idarə edilməsinin başlıca məqsədidir. Bu məqsədə çatmaq üçün aşağıdakılara əməl olunmalıdır:
ehtiyatların səviyyəsinə daim nəzarət olunması, vaxtaşırı onların faktiki həcminin müəyyən olunması;
ehtiyatların normaya uyğun gəlməsi ilə əlaqəli tədbirlər icra etmək.
Material resursları istehlak mərhələsində müxtəlif təyinatlar alır ki, bu da məsrəf normalarının da müxtəlifliyinə səbəb olur. Bu cəhətdən material məsrəf normaları əsas material, köməkçi material, yanacaq, elektrik enerjisi normaları kimi normalardan ibarət olacaqdır.
Əsas materiallar istehsal olunan məhsulun əsasını təşkil etdiyi üçün onlar üçün məsrəf normaları məhsul vahidinə görə müəyyən olunur. Lakin köməkçi materialların istehlakının bütün istiqamətləri üçün eyni ölçüdən istifadə etmək mümkün olmur. Əsas xammal və materiallar üzrə orta ehtiyat norması iki material partiyasının göndərilməsi arasındakı müddətdə ehtiyat formasında var olan material resurslarının ümumi həcmi və onların saxlanması ilə bağlı xərclərin məbləği hesablandıqda tətbiq olunur. Onu tapmaq üçün orta cari, sığorta və hazırlıq ehtiyatları normalarını cəmləmək lazımdır.
Köməkçi materiallar üzrə ehtiyat normaları hesablanarkən nəzərə almaq lazımdır ki, köməkçi materiallar 2 qrupa ayrılır: böyük miqdarda və davamlı şəkildə istifadə olunan materiallar; az miqdarda və nadir hallarda istifadə olunan köməkçi Yüklə 1,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|