13
Əhaliyə aid əmtəənin kommersiya mağazasında satılmasından əldə olunan gəlirə
sair pul daxil olması deyilir.
Əhalinin nominal gəlirlərində xalis gəlirlərin məxsusi yeri olsa da məcburi
ödəniĢlər də əsas rol oynayır. Əhalinin məcburi ödəniĢləri müxtəlif növlü vergilər
Ģəklində maliyyə sistemi vasitəsilə həyata keçirilir. Vergilərin toplanması yolu ilə
dövlət xüsusi büdcə ehtiyyatlarının müəyyən hissəsini formalaĢdırır ki, bundan da
aztəminatlı
vətəndaĢlara
kömək
məqsədilə
pul
vəsaitlərinin
yenidən
bölüĢdürülməsində və sosial siyasətin həyata keçirilməsində istifadə edilir.
Aztəminatlı vətəndaĢların sosial müdafiəsi və konkret Ģəraitdə həyat səviyyəsinin
yol verilən həddən aĢağı enməsinin qarĢısını almaq məqsədilə, dövlər vergiləri
ödənilməsi yolu ilə minimum həddini müəyyən edir. Eyni zamanda yüksək gəlirlər
üçün yüksək vergi dərəcələri tətbiq edilir. .(Mənbə:3.səh38-39)
Fəsil 1.2 Əhalinin həyat səviyyəsinin və keyfiyyətinin yüksəldilməsində
inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə həyata
keçirilən islahatlar. Beynəlxalq təşkilatların həyat keyfiyyətinin
yüksəldilməsində rolu .
Ġqtisadi böyümə anlayıĢı XX əsrin ikinci yarısından bu günə kimi inkiĢafda olan
ölkələrin gündəmini zəbt edən mövzuları icərisində ön sıradadır. 7,3 milyard
əhalisi olan dünyanın ¾ hissəsi hələ də, inkiĢaf etməkdə olan ölkələrdə
yaĢamaqdadırlar. Belə ki, bu böyük nüfuzun daha yaxĢı bir həyat yaĢamaları üçün
bu ölkələrdə tez və sabit iqtisadi böyümə planı hazırlanmalıdır.
Platonun “ Dövlət”, Aristotelin “Nikomaxus əxlaqı” adlı əsərləri həyat keyfiyyəti
ətrafındakı mübahisələrin bu gün olduğu kimi antik dövrdə də olduğunu açıq-
aĢkar göstərir. Amma, həyat keyfiyyəti termini ilk dəfə olaraq Longun 1960-cı
ildə dərc etdiyi “On the Quantity and Quality of Life” adlı məqaləsində istifadə
edilimiĢdi.
Həyat keyfiyyəti, insan haqqları mövzusunda eldə olunan yeniliklər ilə birgə bütün
siyasi qərarların alınmasında da vacib bir rol oynamıĢdı. Əhalinin hər biri bir nəfər
14
kimi bu məsələni vacib bir məqsəd olaraq qəbul etmiĢ və ona çatmağa can
atmıĢdır.
Həyat keyfiyyətinin beynəlxalq bir problem halını almağının səbəbi Maslovun
ehtiyyaclar iyerarxiyası hesab edilir. Bu teoreme görə insan ehtiyacları 5 baĢlıqda
sıralanır.
1.Fiziki ehtiyyaclar ( yemək, su, yaşama..)
2.Təhlükəsizlik eytiyyacları ( müdafiə, qorunma, sağlıq)
3.Sosial ehtiyyaclar ( hər hansı bir qrupa aid olma hissi, sevgi)
4.Hörmət görmə ehtiyyacı (hər hansı bir qrup, auditoriya da hörmət görmək,
sosial status)
5.Şəxsi maraqları, fikirləri, idealarını paylaşmaq ehtiyacı( özünü inkişaf,
yaşam tərzini zənginləşdirmək, hədəflərini həyata keçirmək).
Maslovun yanaĢması bizə insan yaĢamının hər dönəmində qarĢılaĢacağı təməl
ehtiyyacları sıralayarkən həyat keyfiyyəti , bu ehtiyyacların kəmiyyəti ilə birlikdə
keyfiyyətinində önəmli olduğunu vurğalayır. Məsələn, yaĢam müddətinin
uzunluğundan daha çox keyfiyyəti, gəlirin yaxĢı olmasından çox fərdi qane edib-
etməməsi və baĢqa faktorlar üzərində dayanır. Keyfiyyət bir Ģüurlanma müddətidir
və daim həyat meydanında əldə olunmaq istənilən meyar olmalıdır.
Həyat keyfiyyətinin günümüzdə bütün elmlərin qəbul edə biləcəyi tək bir izahı
yoxdur. Amma bütün izahlarda ortaq bir nöqtə vardır. Bu da insan faktoru və onun
subyektiv dəyərləndirmə sistemidir.
Ümunmdünya Səhiyyə TəĢkilatının fikrincə, həyat keyfiyyəti Ģəxsin öz
məqsədlərinə, gözləntilərinə, standartlarına və Ģəxsi maraqlarına görə dəyər
sistemində öz yaĢamını dərk etməsidir. Burada vacib nüans həyat keyfiyyəti
məqsədlərinə çatmaq üçün təməl olan standartaların kənardan təlqin edilməməsi,
Ģəxsin həyatını bütünlüklə özünün dəyərləndirməsi və bu dəyərləndirməni ömrü
boyu davam etdirə bilməsidir.
15
Bu mövzu üzərində aparılan elmi araĢdırmalara əsaslanaraq həyat keyfiyyəti
göstəriciləri – cins, yaĢ, sosial dəstək, yaĢayıĢ yeri və özəllikləri, sağlamlıq, təhsil,
gəlir, iĢ həyatı, asudə vaxtdan istifadə kimi kateqoriyalara bölünür.
Əhalinin cinsi tərkibi və həyat keyfiyyəti arasında qüvvətli bir əlaqə vardır. Bu
münasibət xüsusən də, obyektiv həyat keyfiyyəti müqayisəsində görülməkdədir.
Məsələn, inkiĢaf etməmiĢ və yaxud etməkdə olan ölkələrdə məĢğulluq və təhsil
sahəsində cinsi baxımından böyük fərqliliklər vardır. Bu ölkələrdə yaĢayan və
iĢləməyən, iĢləməklərinə icazə verilməyən, mühafizəkar, ənənəvi ailə mühitindən
meydana gələn qadınların evdar qadın kimi ev iĢləri ilə məĢğul olması geniĢ
yayılmıĢdır. Bu qadınların həyat keyfiyyətinə həyat yoldaĢlarının iĢ və sosial
həyatı zəmanət verir. Bu da inkiĢaf etməmiĢ və yaxud etməkdə olan ölkələrdə
ailədaxili həyat keyfiyətinə mənfi təsir göstərir. Ailəyə iki mənbədən gəlir gəldikdə
onlar alternativ xərclərdən daĢınmaz və ailədəki həyat keyfiyyəti nisbətən yüksələr.
Aparılan bəzi sosial sorğularda qadınların kiĢilərə nisbətən həyat keyfiyyətinin
aĢağı olması, bəzilərində yüksək olduğu, bəzilərində isə, cinsiyyət fərqinin həyat
keyfiyyəti nə statistik bir təsir göstərmədiyini irəli sürür.
Həyat keyfiyyəti və yaĢ arasındakı münasibətə aid bəzi ədəbiyyatların
müqayisəsində ilk olaraq müəyyən bir yaĢ dönəmini - yetkinlik, yaĢlılıq dövrü
örnək alaraq aparılan elmi araĢdırmaların çoxluğu bizə yaĢın həyat keyfiyyətində
vacib nüans olmasını göstərir. Aparılan elmi araĢdırmalar həyat keyfiyyətinin hər
yaĢ dövründə vacib olduğunu vurğulasa da , məsələyə ümumi baxıldıqda isə əsasən
yaĢlılıq dövrü həyat keyfiyyətinin yüksək olmasını gərəkdirdiyi bir dövr sayılır.
Çünki yaĢlılıq dövrü həyat keyfiyyətinin adətən endiyinin ən yüksək olduğu bir
dövrdür. Bu dövrdə artan sağlamlıq problemləri, təqaüdə çıxdıqdan sonra gəlirin
azalması, sosial status itkisinin gətirdiyi depressiv vəziyyət, yalqızlıq (övladların
ailə qurması, tək yaĢamaq istəyi, həyat yoldaĢın vəfatı, ana-atanın vəfatı və s.)
zehni bacarıqların azalması, sosial həyatdan qopma, və baĢqa bu kimi halların
yaĢanması həyat keyfiyyətinə vacib dərəcədə təsir edir.