Azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti unec X. H. Kazımlı, Q. S. Bayramov, B. C. Sadıqov
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xerfindal-Xir
| 3.
Linda indeksi - Avropada (AB ölk ələrində) tətbiq olunur. Bu indeks t əmərküzləşmə indeksi kimi ancaq bir neçə iri firmalar üçün hesablanır, h əmçinin bu göstərici də bazarın “kənarlarındakı” vəziyyəti uçota almır. Linda indeksi bazarın “özəyinin” müxtəlif istiqamətlərini hesaba alır və iki iri firma üçün onların bazar paylarının faizlə nisbətinə bərabərdir: I K K x L = 1 2 100%
435
Əgər K ı = 50%, K 2 = 25% olarsa, bu halda İ L
=
200%. Üç iri firma üçün Linda indeksi aşağıdakı düsturla müəyyən olunur: ( ) ( )
K K K K K K L = + + + ⋅
1 2 2 2 100%
1 2 3 1 2 3 / /
Dörd firma üçün bu indeks a şağıdakı düsturla hesablanır: ( )
) ( ) ( ) I K K K K K K K K K K K K L = + + + + + + + + ⋅ 1 3 3 2 2 3 100%
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 / / / /
şman indeksi. 1982-ci ild ən ABŞ-da rəsmi statistika tamamilə təmərküzləşmə indeksind ən imtina etmişdir. Anti-inhisar siyasətinin aparılması ilə Xerfindal- Xir
şman (HHJ) indeksindən istifadə olunmağa başlanmışdır. Buna h
əm də təmərküzləşmə indeksi kimi baxmaq olar. Lakin o təkcə bir neç
ə iri firmanın nəzarət etdiyi bazarı xarakterizə etmir, eyni zamanda mövcud bazar
ın bütün subyektləri arasında “bazar hakimiyyətinin” bölüşdürülməsini də xarakteriz ə edir. Bu göst
ərici bazarın ümumi həcmində bütün bazar subyektlərinin paylar
ının məbləğinin kvadratı kimi (faizlə) hesablanır: HHI K i i n = = ∑ 2 1 ,
burada Ki - sah ədə i firmasının % - lə payı, n - sahədə firmaların sayı, adətən çox zaman n = 50 götürülür. Bazarın bir firma tərəfindən tam inhisarlaşdığı halında da maksimum qiym
ət vəziyyətə uyğun gəlir. Bel
ə ki, bu halda HHI = 100% 2 = 10000 olur. Əgər firma vahiddən çoxdursa, onda HHI bazar paylarının bölüşdürül- m əsindən asılı olaraq müxtəlif mənalar kəsb edir. Bu indeks ABŞ - da firmaların birləşmə imkanlarının müəyyən olunması üçün istiqam ət kimi hesablanılır. Əgər HHI < 1000 olarsa bazar t əmərküzləşdirilməmiş hesab olunur və firmaların birləşməsinə heç bir maneə yaratmadan imkan verilir. Əgər 1000 < HHİ < 1800 - bu halda bazar məqsədli t əmərküzləşdirilmiş hesab olunur, lakin 1400-dən yüksək səviyyədə firmaların qovuşmasına icazə vermək üçün əlavə yoxlamalar tələb oluna bilər. Əgər HHİ > 1800 - olarsa onda bazar yüksək təmərküzləşmiş hesab olunur. Bu halda firmalrm birl əşməsinə Xerfindal - Xirşman indeksinin 50 maddə üzrə (birl əşmənin nəticəsində) artması zamanı icazə verilir. Əgər indeks 50 - dən 100 madd əyə qədər artarsa, əlavə yoxlama təyin olunur, əgər 100 - dən çox olarsa - birl əşmə qadağan olunur. T əhlil əsasında müəyyən etmək olar ki, Azərbaycan Respublikasında əmtəə v ə xidmət bazarının rəqabət mühitində sahələrdə və sahəaltında, monoməhsullarda 436 t əhlükəli təmərküzləşmə səviyyəsi müşahidə olunur. Bu imkan verir ki, sahəaltında “risk zonası” müəyyən olunsun. Əmtəə qruplarına birinci növbədə antiinhisar orqanları tərəfindən nəzarət aparılsın. Təsərrüfat subyektlərinin birləşməsi, qovuşması, yaradılması, yenidən təşkili və ləğvi halında bu orqanlar öz münasib
ətlərini birləşdirməlidirlər. Əmtəə bazarı strukturunu xarakterizə edən keyfiyyət və miqdar göst əricilərinin təşkilinin nəticəyə görə onun yüksək, orta və aşağı təmərküzləşmə bazarına aidiyyatı müəyyən olunur. Mövcud əmtəə bazarında rəqabət mühitinin formalaşması prosesinə antiinhisar orqanlarının qarışmasının məqsədyönlüyü mü əyyən olunur və bu müdaxilənin forma və metodları, istiqamətləri verilir. İstehsalın təmərküzləşməsinin digər vacib xarakteristikası məhsul nöqteyi- n əzərindən təmərküzləşmə əmsalıdır. Sahələrdən fərqli olaraq müvafiq göstəricilər ümumi sah əvi istehsal həcmində məhsulun qeyri-profilliliyinin uçota alınması ilə bağlı xətaları daxil etmir. Pozitiv meyll ər (təmərküzləşmə səviyyəsinin azalması) aşağıdakılarla bağlıdır: a)
ənayesinin məhsulları üzrə - iqtisadiyyatın mövcud bölm
əsində sənaye istehsalının aktivləşməsi ilə; b)
n əqliyyat maşınqayırması (vaqonlar) və avtomat telefon stansiyaları m əhsulları üzrə - mövcud məhsulların yerli istehsalçılarının sayının çoxaldılması il ə, rəqabətin yaranması; v) m əişət tikiş maşınları, məişət dondurucu kameraları üzrə - konversiya proqramları istehsalının genişləndirilməsi. T əmərküzləşmə səviyyəsinin artmasının neqativ meylləri aşağıdakılarla müşahidə olunur: a) kimya kompleksi m əhsulları üzrə - inhisarlaşmama proqramlarının olmaması; v) k ənd təsərrüfatı maşınqayırması məhsulları üzrə - bu məhsullara istehlak- çıların həddindən artıq aşağı ödəniş qabiliyyətlərinin olması, istehsal həcminin azaldılması, onun ayrı-ayrı ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə təmərküzləşməsi. Milli miqyasda inhisarlaşma kifayət qədər azdır. Ölkə iqtisadiyyatına digər modell
ər daha çox xarakterikdir: a)
ərazi əmtəə bazarlarında inhisarlaşmanm məhdudlaşdırılması (monopso- nizm) k
ənd təsərrüfatı məhsullarının emalı müəssisələri üçün xarakterikdir; b)
oliqopoliya — istehsalda v ə əmtəə bazarında bir neçə iri müəssisələrin olması onları hakim mövqeli edir (minik avtomobillərinin istehsalı); v) bir hakim mövqeli mü əssisənin olması və bir neçə audsayderlərin olması; Xerfindal- Xirşman indeksi təmərküzləşmə səviyyəsini göstərməklə Lernerin inhisarçı səlahiyyəti göstəricisi ilə əlaqədardır və onun bu xüsusiyyəti iqtisadi t ədqiqatda geniş istifadə olunur. Mikroiqtisadiyyat kursunda bu indeks inhisarçı s əlahiyyətlərini xarakterizə etməklə, qiymətin xərclərin həddin üstələməsini əks etdirir: 437
L P MC P e D = −
= − 1 , Burada, e D - mövcud firman ın verilən qiymətlə məhsuluna tələbin elastikliyi. Oliqopolistik bazar üçün Lerner indeksinin əhəmiyyətini Xerfindal - Xir şman indeksi ilə bilavasitə əlaqələndirərək təklif etmək olar ki, o Kurno modeli kimi yaz ılır.
Bu halda ayr ı-ayrı firmalar üçün Lerner indeksi aşağıdakı düsturla hesablan ır:
L K e i i D = −
/ ,
burada Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|