Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti



Yüklə 0,69 Mb.
səhifə7/8
tarix23.01.2018
ölçüsü0,69 Mb.
#22122
1   2   3   4   5   6   7   8


Göstəricilər sistemi yaxınlaşmaqda olan təhlükə barəsində vaxtında məlumat almağa və onun qarşısının alınması üçün tədbirlər görməyə imkan verir. İqtisadi təhlükəsizlik göstəriciləri sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

  • iqtisadi artım (milli istehsalən və gəlirin dinamikası və strukturu, sənaye istehsalının həcm və temp göstəriciləri, təsərrüfatların sahəvi strukturu və ayrı-ayrı sahələrin dinamikası, kapital qoyuluşları və s.);

  • ölkənin təbii-resurs, istehsal, elmi-texniki potensialını xarakterizə edən göstəricilər;

  • təsərrüfat mexanizminin dinamikliyini və uyğunlaşma bacarığını, həmçinin onun xarici amillərdən asılılığını xarakterizə edən göstəricilər (inflyasiya səviyyəsi, büdcə kəsiri, xarici amillərin təsiri, milli valyutanın sabitliyi, daxili və xarici borc səviyyəsi);

  • həyat keyfiyyəti (adambaşına ÜDM, gəlirlərin differensiallaşma səviyyəsi, əhalinin əsas qruplarının maddi nemətlər və xidmətlərlə təminatı, əhalinin əmək qabiliyyəti, ətraf mühitin vəziyyəti və s.) [19, 26]

İqtisadi artım istehsal prosesinə əlavə istehsal amillərinin (əmək, kapital və s.) cəlb olunması, yaxud istehsal texnologiyasının təkmilləşməsi nəticəsində ümumi daxili məhsulun (ÜDM) həcminin, o cümlədən adambaşına düşən ÜDM-in həcminin yüksəlməsidir. Anlayışdan da göründüyü kimi iqtisadi artım əsasən kəmiyyət dəyişməsini, yəni əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə im- kan verən daha çox əmtəə və xidmətlərin istehsalını ifadə edir. İqtisadi artımdan fərqli olaraq iqtisadi inkişaf dedikdə iqtisadiyyatdakı keyfiyyət dəyişikliyi başa düşülür. İqtisadi inkişaf əlavə iqtisadi artım üçün əsas yaratmaqla birlikdə, sosi- al-iqtisadi və mədəni strukturda, həmçinin əhalinin həyat səviyyəsində keyfiyyət dəyişikliyinə yol açır. Dolayısı ilə, geniş mənada iqtisadi inkişaf anlayışı həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət dəyişməsini ehtiva edir [27].

Iqtisadi artım insan inkişafının davamlı yaxşılaşması üçün zəruri resursları təmin edir. Digər tərəfdən, əmək resurslarının keyfiyyətinin yaxşılaşması iqtisadi artım baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Nəticə olaraq, insan inkişafı (insan kapitalı) ilə iqtisadi artım arasında qarşılıqlı əlaqə mövcuddur. [26]Alıcılıq qabiliyyəti paritetinə (AQP) əsasən 96 ölkə üzrə hazırlanan paylanma qrafikində bu əlaqəni aydın şəkildə müşahidə etmək mümkündür (şək.1.) [24]

image1

Şəkil 3.1. Adambaşına ÜDM

2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı” bir sıra ölkələr kimi Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinə uyğun olaraq 2015-ci ilə qədərki dövrü əhatə etmədiyindən və 2006-cı ildə Bakı- Tbilis-Ceyhan neft boru kəmərinin işə düşməsi ilə birlikdə Azərbaycanın təbii resurslardan əldə etdiyi gəlirlərin artmasına bağlı olaraq daha böyük hədəflər əsasında (2008-2015-ci illərdə ÜDM-in həcminin, o cümlədən qeyri-neft sektoru üzrə ÜDM-in real həcminin 2 dəfə artırılması, yoxsulluğun səviyyəsinin 2 dəfə azaldılması və s.) “2006-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı” təsdiq olunmuşdur.

Son qeyd edilən Dövlət Proqramında 2008-2015-ci illər üzrə aşağıdakı əsas doqquz strateji məqsəd müəyyənləşdirilmişdir:

  • makroiqtisadi sabitliyi saxlamaqla və qeyri-neft sektorunu tarazlı inkişaf etdirməklə davamlı iqtisadi artımın təmin edilməsi;

  • əhalinin gəlir əldə etmək imkanlarının genişləndirilməsi, yoxsulluq səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasına nail olunması;

  • səmərəli sosial müdafiə sistemini inkişaf etdirməklə yaşlı əhalinin, aztəminatlı ailələrin və sosial cəhətdən xüsusilə həssas qrupların sosial riskinin azaldılması;

  • qaçqınların və məcburi köçkünlərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması tədbirlərinin sistemli şəkildə davam etdirilməsi;

  • təhsil və səhiyyə sahəsində əsas xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi və onları əldə etmək üçün bərabər imkanların yaradılması;

  • sosial infrastrukturun inkişaf etdirilməsi, kommunal xidmətlər sisteminin təkmilləşdirilməsi;

  • ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin davamlı idarə olunma- sının təmin edilməsi;

  • gender bərabərliyinin dəstəklənməsi;

institusional islahatların davam etdirilməsi və dövlət idarəetməsinin təkmilləşdirilməsi. [26]

Strateji məqsədlərə nail olmaq məqsədilə həyata keçiriləcək tədbirlər isə proqramda dörd funksional istiqamətdə qruplaşdırılmışdır:

  • makroiqtisadi sabitlik və iqtisadi artım;

  • məşğulluq siyasəti və əhalinin sosial müdafiəsi;

  • insan kapitalının inkişafı və sosial tərəqqi;

  • institusional siyasət və səmərəli idarəetmə.

Belə yüksək iqtisadi artım tempi iqtisadiyyatın sektorları üzrə ümumi faktor məhsuldarlığında ciddi dəyişmə olmadan, əsasən təbii ehtiyatlar sektoruna yönələn yüksək həcmli investisiyalar hesabına baş vermişdir. Kapital investisiyaları neft və qaz hasilatının və ixracının yüksəlməsinə səbəb olmuş, nəticədə fiskal gəlirlərdə və büdcə xərclərində sürətli artım müşahidə edilmiş, bu da öz növbəsində yoxsulluğun azaldılmasına və infrastrukturun inkişaf etdirilməsinə zəmin yaratmışdır.

Neft hasilatının 2025-ci ilədək azalacağı proqnozlaşdırıldığından qarşıda duran əsas vəzifə ölkə iqtisadiyyatının diversifikasiyasına nail olmaqdır. Qısa və ortamüddətli dövrdə qeyri-neft ticari sektorlara yönəldilən investisiyaların həcminin sürətlə artırılması, orta və uzunmüddətli dövrdə isə hazırkı investisiyaya əsaslanan ölkə iqtisadiyyatının ümumi faktor məhsuldarlığındakı artım sayəsində tədricən məhsuldarlığa əsaslanan iqtisadiyyata transformasiyası tələb olunur.

Müxtəlif hesablamalara görə, 2025-ci ilə qədər Azərbaycanda hər nəfərə düşən ÜDM-in həcmi indiki səviyyəsinin iki qatına yüksələ bilər. Bu isə, hazırda Dünya Bankının hər nəfərə düşən Ümumi Milli Gəlir təsnifatına görə yuxarı orta gəlirli ölkələr kateqoriyasında yer alan Azərbaycanın 2025-ci ildə yuxarı gəlirli ölkələr qrupuna yaxınlaşması deməkdir.

Hər nəfərə düşən ÜDM-in həcmi yüksəldikcə gəlirlərin ədalətli bölgüsünün də əhəmiyyəti artır. Bu günə qədər Azərbaycanda yoxsulluqla mübarizədə əsas parametr kimi “mütləq” və “nisbi” yoxsulluq hədlərinə istinad edilmiş və müvafiq göstərici üzrə xeyli irəliləyiş əldə olunmuşdur. Növbəti mərhələdə yoxsulluğa qarşı mübarizədə gəlirlərin artırılması və bərabərsizliklərin azaldılması ilə birlikdə Çoxfaktorlu Yoxsulluq İndeksinin yaxşılaşdırılmasına diqqət edilməsi daha əhəmiyyətli hala gələcəkdir.

Ümumiyyətlə, işsizliyin iqtisadiyyata mənfi təsirini xarakterizə etmək üçün milli iqtisadiyyatın işsizlikdən itkiləri hesablanır:

= x

Əmək bazarında baş verən sosial proseslər işçi qüvvəsinin məşğulluq səviyyəsi, onun axını, sosial müdafiə səviyyəsi, həyat, əmək və istirahət şəraiti, əməyin ödənilməsinin quruluşu və dinamikası ilə xarakterizə olunur. Bütün bu kateqoriyalar bir birilə qarşılıqlı əlaqə və asıllılıqdadır.

Qeyd edək ki, insan inkişafı ilə bağlı son hesabatlarda, Azərbaycan insan potensialının inkişafı göstəricisinə görə “orta insan inkişafı” ölkələri qrupunu tərk edərək, “yüksək insan inkişafı” ölkələri kateqoriyasına daxil olmuşdur. Ümumiyyətlə, son illərdə ölkədə hər nəfərə düşən ÜDM-in həcminin artması və insan inkişafının yüksəlməsi yoxsulluq səviyyəsinin azalması ilə müşayiət olunmuşdur.

3.2 ÜDM-un həcminə görə Azərbaycan iqtisadiyyatının regionda və dünyada rolunun qiymətləndirilməsi

Respublikamız 2003-cü ildə ÜDM-in həcminə görə, dünyada 108-ci, adambaşına düşən ÜDM-in həcminə görə, 154-cü olduğu halda, 2013-cü ildə bu göstərici müvafiq olaraq 69 və 78 olub. Yəni, Azərbaycan ÜDM-in həcminə görə, dünyanın ən yaxşı 50 ölkəsi sırasında qərarlaşmağa çox yaxındır. Ölkə iqtisadiyyatının son 10 illik inkişaf bumu ÜDM-in nisbi artımının ən azı 2-2,5 dəfə yüksəlməsi üçün güclü zəmin yaradır. Proqnozlara görə, 2020-ci ilədək ölkəmizdə ÜDM-in həcmi 105 milyard manata catacaq.

Regional səviyyədə Ümumi Daxili Məhsulun proqnozunu vermək üçün Naxçıvan Muxtar Respublikasının statistik göstəricilərindən istifadə edək.

Cədvəl 3.2.

2009-2014-cü illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasının Ümumi Daxili Məhsulu:

2009

973,6

2010

1171,3

2011

1786,3

2012

2103,4

2013

2339

2014

2391


Naxçıvan Muxtar Respublikasında Ümumi Daxili Məhsulun proqnozunu

vermək üçün düzxətli tənlikdən istifadə edək:



Burada y-in hamarlaşdırılmış qiymətidir,

– düz xəttin parametrləridir,

t – onların sıra nömrəsi, yaxud vaxt dövrüdür.

t – nin qiyməti həmişə məlumdur, ona görə - ni müəyyən etmək üçün parametrləri tapılmalıdır. Ən kiçik kadratlar üsulunun şərtlərini təmin edən aşağıdakı normal tənlik sisteminin həlli parametrlərini müəyyən etməyə imkan verir:





Burada, y – sıranın həqiqi səviyyələridir,

t – vaxtdır,

n – səviyyələrin sayıdır.

Şəkil 3.2. 2009-2014-cü illərdə NMR-nın ÜDM-nun dinamikası
Cədvəlin məlumatlarından göründüyü kimi 2009-2014-cü illərdə NMR-nın

ÜDM-a müsbət dinamika xas olmuşdur.

6+21 = 10764,6

21+91= 43129,7

= 703,5 , = 311,6

= +t = 703,5 + 311,6 t
= +t = 703,5 + 311,6 7 = 2884,7

= +t = 703,5 + 311,6 8 = 3196,3

= +t = 703,5 + 311,6 9 = 3507,9

Beləliklə, bizim hesablamalarımıza görə Naxçıvan Muxtar Respublikasında

Ümumi Daxili Məhsulun 2015-ci ildə 2885 milyon manat, 2016-cı ildə 3196 milyon manat, 2017-ci ildə 3508 milyon manat olacağı gözlənilir.

Makroiqtisadi göstəricilərin beynəlxalq müqayisəsi müxtəlif ölkələrin sosial-iqtisadi inkişafını müqayisə etməyə imkan verən ən böyük nailiyyətdir. Adətən, müxtəlif ölkələrdə makroiqtisadi göstəricilərin və təsnifatların məzmunu, hesablanma metodları, məlumatların əldə edilməsi qaydası fərqlənirdi. Sosializm sistemi mövcud olarkən kapitalist ölkələrilə sosialist ölkələrinin makroiqtisadi göstəricilərinin müqayisə olunması çox mürəkkəb bir iş idi. Çünki həmin göstəricilər müxtəlif nəzəri və metodoloji konsepsiyalara əsasən qurulurdu. Respublikamız suverenlik qazandıqdan sonra uçot və statistikanın beynəlxalq standartlara keçirilməsi nəticəsində həmin müqayisələr xeyli asanlaşmışdır. ÜDM-un beynəlxalq müqayisəsi iki şərtin qəbulundan asılıdır: 1) Bütün müqayisə olunan ölkələr üçün ÜDM-un hesablama bazasının razılaşdırılması; 2) ÜDM-un ifadə olunduğu vahidlərin müqayisəli olması, yəni qiymət miqyası. ÜDM –un iki müxtəlif ölkə üzrə müqayisəsinin sadə yolu rəsmi valyuta kurslarından istifadə etməklə əhalinin hər nəfəri hesabı ilə göstəricilərin vahid valyutaya keçirilməsidir. Beynəlxalq müqayisələr proqramı 60-cı illərin axırında qəbul edilmişdir. Əvvəllər bu poqram əsasən tədqiqat layihəsi idi. BMP-ın birinci vəzifəsi beynəlxalq müqayisələrin geniş sisteminin metodologiyasını işləyib hazırlamaqdan ibarət idi. BMP-ın ikinci vəzifəsi isə real müqayisələr aparmaqla qəbul edilmiş metodologiyanı yoxlamaqdan ibarət idi. BMP-ın ilk üç raundı – 1970, 1973 və 1975-ci illərdə keçirilmiş və öz xüsusiyyətinə görə təcrübi xarakter daşıyırdı. Müxtəlif sosial sistemdən olan bir neçə ölkə üzrə müqayisə aparılmışdır. 1979-cu ildə Avropa statistiklərinin konfransı öz sessiyasında ilk dəfə “Beynəlaxlq müqayisələr layihəsi çərçivəsində Avropa müqayisələri proqramını” bəyəndi. Avropa Müqayisələri Proqramında (AMP) iştirak edən ölkələr iki qrupa ayrılır: I qrup Qərbi Avropa ölkələrindən ibarətdir. Bu qrup müqayisələri Avrostat və OESR təşkil etmişdir. ABŞ, Yaponiya, Avstraliya və Yeni Zellandiya da bu qrupa daxildir. Hər bir ölkə həmin qrupa daxil olan hər hansı ölkə ilə müqayisə oluna bilər.

II qrup Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri və keçmiş Sovet İttifaqının bəzi respublikaları daxil olur. Bu müqayisədə hər bir ölkə ikitərəfli müqayisə olunmaqla bilavasitə Avstriya ilə də müqayisə edilir. Avropa statistikləri konfransı üç müqayisə aparılmışdır: I. 1985-ci il bazasında 20 ölkəni əhatə edirdi; nəticəsi 1988- ci ildə nəşr olunmuşdur. II. 1990-cı il bazasında 25 ölkəni əhatə edirdi və nəticəsi 1994-cü ildə dərc edilmişdir. III. 1993-cü il bazasında 42 ölkəni əhatə edirdi və nəticələri 1995-1996-cı illərdə dərc olunmuşdur. Avropa müqayisələri proqramının (AMP) III raunduna hazırlıq Şərqi Avropada baş verən siyasi dəyişikliklərlə və keçmiş Sovet İttifaqının dağılması ilə bir vaxta düşdü. Nəticədə 23 ölkə ikinci qrup müqayisələrə daxil edilməsini tələb etdilər. Azərbaycan Respublikası çoxcəhətli müqayisədə Türkiyə ilə müqayisə olunur (1994-cü il bazasında). Ümumiləşdirici iqtisadi göstəricilərin, çox vaxt ÜDM-un beynəlxalq müqayisəsi valyuta kurslarının köməyi ilə həyata keçirilir. Lakin valyuta kursları müxtəlif ölkələrdə istehsal olunan və ya istehlak edilən əmtəə və xidmətlərin əsaslandırılmış müqayisəsinə imkan vermir. Bu müxtəlif ölkələrdə qiymətlərin səviyyəsinin nisbətindəki böyük fərqlə şərtlənir. AMP-ın vəzifəsi qiymət səviyyəsində olan həmin fərqləri aradan qaldırmaqla ÜDM-un beynəlxalq müqayisəliliyini təmin etməkdir.





3.3 Beynəlxalq aspektdə iqtisadi və sosial inkişaf konsepsiyasına və makroiqtisadi proqnoz göstəricilərinə əsasən ümumi daxili məhsul istehsalı
Beynəlxalq ticarət – beynəxalq əmtəə-pul əməliyyatları sferasıdır. Burada dünyanın bütün ölkələrinin xarici ticarətinin məcmusu əks olunur. Beynəlxalq ticarətin miqyası həmişə artır. Bütün ölkələr müəyyən dərəcədə beynəlxalq ticarətdən asılıdır. Lakin bu asılılıq müxtəlifdir. O, beynəlxalq ticarətin dəyərinin (ixrac-idxal) daxili milli məhsula nisbəti kimi müəyyənləşdirilir:



İnkişaf etmiş ərazisi və əhalisinin sayı az olan – ölkələr (Belçika, Niderland, İsveçrə, Danimarka, İsveç və s. ) üçün bu faiz 45-90% civarında dəyişir. Böyük İnkişaf etmiş ölkələr (Almaniya, İtaliya, İngiltərə, Fransa və s.) – 25-35% civarındadır. Yaponiya və ABŞ üçün bu faiz 11-13% arasında dəyişir.

Beynəlxalq ticarətin xarakterik xüsusiyyətləri:

  1. Müxtəlif valyutalardan istifadə;

  2. Dövlət nəzarəti;

  3. Ölkələr arasında istehsal amillərinin dəyişməsində fərqlər;

  4. Müasir beynəlxalq ticarətin çoxsəviyyəli quruluşu;

  5. Qiymətlərin müxtəlifliyinin qlobal xarakteri;

  6. İki qarşılıqlı axınların mövcudluğu ixrac – ödənilən çıxarma (aparılma).

Müasir dövrün reallıqları və tarixi faktlar təsdiq edir ki, dünyanın birqütblü olması beynəlxalq müstəvidə uzunmüddətli sabitlik vəd etmir. Birqütblü dünya daha çox güc mərkəzinin maraqları üzərində qurulduğundan bu zaman qlobal ədalət, bərabərhüquqlu əməkdaşlıq və bu kimi prinsiplər nəzərə alınmır.

SSRİ-nin dağıldıqdan sonra müasir beynəlxalq münasibətlər ABŞ-ın başçılığı altında Qərbin dominantlığı ilə səciyyələnir.

Dünyanın yeni parlamaqda olan qütbləri hələlik iqtisadi güc mərkəzləridir. Keçən əsrin varisi Rusiya, Asiyada Çin və Hindistan, Qərb yarımkürəsində Braziliya konturları cızılmaqda olan yeni dünyada əsas geoiqtisadi aktyorlar kimi görünürlər.

Hazırda dünya ərazisinin 25%-i, əhalisinin 40%-i, ÜDM-nin 14,6%-i bu qrupa daxil olan ölkələrdə cəmləşmişdir. Son 10 ildə qrup ölkələrinin ümumi iqtisadiyyatları 4,2 dəfə artmışdır. Aşağıdakı cədvəldən də göründüyü kimi bu ölkələrin göstəriciləri onların yeni dünya nəhənglərinə çevrilməsi potensialının real olduğunu göstərir.

Cədvəl 3.3.

BRİC qrupuna daxil olan ölkələrin potensiallarını göstərən əsas göstəricilər

Dünya üzrə sıralaması

Braziliya

Rusiya

Hindistan

Çin

Ərazi

5

1

7

3

Əhali

5

9

2

1

İşçi qüvvəsi

5

7

2

1

ÜDM (alıcılıq qabiliyyəti pariteti nəzərə alınmaqla)

7

6

3

2

Qızıl-valyuta ehtiyatları

7

4

6

1

Hərbi xərclər

12

5

10

2

Dünyanın nüfuzlu konsaltinq şirkətlərindən olan "Knight Frank” və "City Private Bank”ın birgə hazırladıqları hesabata əsasən 2050-ci ildə ÜDM-nin həcminə görə Çin və Hindistan ABŞ keçəcək, Braziliya isə ilk beşliyə daxil olacaq. Maliyyəçilərin fikrincə, 2010-2050-ci illərdə illik 8%-lik inkişaf göstəricisinə malik olmaqla Hindistan 2050-ci ildən sonrakı dövrdə Çini də üstələyəcək. Proqnozlara görə, 2050-ci ildə Hindistanda ÜDM-nin 85,97 trilyon dollar, Çində 80,02 trilyon dollar, ABŞ-da 39,07 trilyon dollar olması gözlənilir [27]

Amerika ilə Çin iqtisadiyyatını müqayisə etsək, Amerikanın iqtisadi gücü ilə dolların ehtiyat pul kimi mövqeyini müzakirə edək. Alıcılıq qabiliyyəti paritetinə görə hesablama apardıqda, Amerika qlobal ÜDM-nin 16 faizini istehsal edərkən, Çin, Hong Kong`la birlikdə, qlobal ÜDM-nin 17 faizi istehsal edə bilib. Mövcud məzənnələr nəzərə alınaraq hesablama etdikdə isə, Amerika`nın dünya ÜDM-sindəki payı 23 faiz, Çin-in 14 faiz olaraq reallaşıb.

Beynəlxalq ticarət göstəriciləri:

  1. Ölkələrin ümumi ixracının həcmi;

  2. Ölkələrin ümumi idxalının həcmi;

  3. İxrac kvotası;

  4. İdxal kvotası;

  5. Xarici ticarət kvotası;

  6. Ölkənin ixracının, idxalının dünya ixracında (idxalında) xüsusi çəkisi;

  7. Xarici ticarətin saldosu;

  8. Xarici ticarətin dövriyyəsi;

  9. Ölkənin iqtisadiyyatının beynəlxalq ticarətdən asılılıq səviyyəsidir.

İlk iki göstərici hər iki axından olan əmtəə və xidmətlərin dəyərinin sadəcə cəmlənilməsi yolu ilə hesablanılır.

İxracın artım tempi ilə ÜDM-nin artım tempini müqayisə etməklə ölkənin resurslarının BƏB-ə cəlb olunması dərəcəsinin dəyişmə perspektivləri barədə mühakimələr irəli sürmək olar. Əgər ixracın tempi ÜDM-nin tempini daim üstələyirsə, onda bu, ölkənin resurslarının BƏB-ə tam surətdə cəlb olunduğunu göstərir. Əgər üstələmə kifayət qədər ardıcıl surətdə baş vermirsə, onda bu, resursların BƏB-ə cəlb olunmasında istifadə edilməmiş imkanların mövcudluğunu əks etdirir. Əksinə, ÜDM-nin artım tempi ixracın artım tempindən yüksəkdirsə, bu, resursların BƏB sisteminə cəlb olunmasının zəifləməsindən xəbər verir.

Kəmiyyət göstəricisi kimi ixrac kvotasından (İxk) istifadə edilir. İxrac üçün əmtəələrin təklifinin məhdudlaşdırılması üsuludur. Bundan əlavə bu ixrac qiymətlərinin azalmasının və təbii ki, ixracdan gəlirlərin azalmasının qarşısını almağa imkan verir:

Yüklə 0,69 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə