25
II. TƏCRÜBİ HİSSƏ
2.1. Respublikamızda neft emalı sənayesi tərəfindən istehsal olunan neft
məhsullarının təsnifatı və çeşid xarakteristikası
Neftdən böyük praktik əhəmiyyətli müxtəlif məhsulları alınır. İstehsalçılar
əvvəllər həll olmuş şəkildə qaz karbohidrogenlərini (əsasən metanı) ayırırdılar.
Uçucu karbohidrogenləri, həll olmuş duzları, suyu naften turşularından ayırandan
sonra nefti emal edirdilər.
Emal prosesinin son mərhələsi distillə, konveksiya və təmizləmə qur-
ğularından gələn axmaları qarışdıraraq son məhsulun əldə olunmasıdır. Müxtəlif
karbohidrogenlərin qarışığından hansı maddənin əldə olunacağına əvvəlcədən
planlaşdırmaq və prosesi işləmək üçün kompüterlərdən və başqa həssas qurğu-
lardan istifadə olunur. Bu daha optimal qarışıqlar əldə etməyə kömək edir, eləcə də
proses diqqətli idarə olunarsa, arzuolunmaz və baha başa gələn təkrar emal və
təkrar qarışdırmaya ehtiyac qalmır.
Ümumiyyətlə, sənayedə neftin 2 cür emalı: ilkin və təkrar emalı aparılır.
Neftin ilkin emlı ani rektifikasiya kolonunda fraksiyalı distillədən ibarətdir.
Neftin uçucu karbohidrogenləri ayrıldıqdan sonra onu borulu sobada qızdırıb
rektifikasiya kolonuna daxil edirlər. Bu zaman buxar halında olan karbohidro-
genlər kolon boyu yuxarı qalxır və qaynama temperaturundan asılı olaraq müxtəlif
hündürlükdə kondensləşirlər. Bu qayda ilə neftin ayrı-ayrı qarışıqlarını (fraksi-
yalarını) yığmaq olar.
Neftin ilkin emalından alınan əsas fraksiyalar aşağıdakılardır.
40-dan 200
0
C-dək toplanan fraksiya benzinlərin qazolin fraksiyasıdır və
C
5
H
16
-dan C
11
H
24
-ə qədər karbohidrogenlərə malikdir. Fraksiyanın sonradan distil-
ləşməsi nəticəsində qazolin (40-dan 70
0
C-dək) təyyarə, avtomobil benzinləri (70-
dən 120
0
C-dək) və s. olur.
Göstərilənlərə uyğun olaraq neft məhsulları aşağıdakı qruplara bölünür:
1. Yanacaqlar;
26
2. Lampa kerosini;
3. Həlledicilər və yüksək oktanlı komponentlər;
4. Neft yağları;
5. Arafin və vazelinlər;
6. Neft bitiumları və başqa neft məhsulları.
Avtomobil benzinləri – neftayırma zavodunun istehsal etdiyi məhsulun
yarısını təşkil edir. Bütün avtomobil yanacaqlarının tərkibi əsasən eyni olsa da,
onların əhəmiyyətli fərqləri də var. Benzin emal olunmuş karbohidrogen xam-
mallarının qarışığından və qatqıları əlavə etməklə müxtəlif yollarla istehsal olunur.
Əsasən benzin ağ neft və emal qurğularının üst təbəqələrində toplanan
yüngül maddələrin qarışığından alınır. Qurğular 3 əsas keyfiyyət fərqi nəzərə
alınmaqla quraşdırılır. Uçma, yaxud buxarlanma qabiliyyəti (mühərriki işə salmağa
kömək edən qabiliyyət), təmiz yanma xüsusiyyəti və oktanlılıq (yanma qabiliy-
yətinin göstəricisi). Kimyəvi qatqılar mühərrikdə çöküntünün qalmasının, karbü-
ratorun donmasının və başqa potensial problemlərin qarşısını almaq üçündür.
Yanacağın su və başqa kənar maddələrdən azad olması da olduqca vacibdir. Qeyd
etmək lazımdır ki, avtobenzinləri A-72, A-76, Aİ-93, Aİ-95, Aİ-98 markalarında
buraxılır.
Konkret benzin növünün qarışığı ilə məşğul olarkən emal müəssisəsi
müəyyən bir balans əldə etməyə çalışır. Yəni, avtobenzinlər 2 növdə buraxılır: yay
və qış benzinləri. Qeyd etmək lazımdır ki, qış vaxtı maşının tez işə düşməsi üçün
yararlı olan yaxşı buxarlanma qabiliyyəti, yay vaxtı buxar tıxacı və qızma problemi
yarada bilər. Bu, emal müəssisələrinin benzin qarışıqlarını mövsümlərə və müxtəlif
coğrafi ərzilərə görə uyğunlaşdırmasının səbəblərindən biridir.
Aviasiya benzini – kiçik kommersiya təyyarələrində yanacaq kimi təmiz-
lənmiş kerosin istifadə olunur. O, konversiya qurğularından çıxdıqdan, sonra daha
yaxşı yanma qabiliyyəti qazanmaq və tüstüyə səbəb ola biləcək aromatik birləş-
mələrdən təmizlənmək üçün emal edilir. Hərbi təyyarələrdə işlədilən maye
yanacağının tərkibində həm də yaxşı emal olunmuş ağ neft və distillə edilmiş
başqa yüngül maddələr olur.
27
Daxiliyanma mühərrikləri üçün istifadə olunan aviasiya benzini isə
alkoloidli yanacaq, eləcə də avtomobil benzinindəkindən qat-qat yuxarı olan oktan
ədədinə və buxarlanma standartlarına uyğun gəlmək üçün müəyyən ağ neft
fraksiyalarından ibarət olur. Qeyd etmək lazımdır ki, təyyarə benzinləri B-10/130,
B-85/130, B-S1/115, B-70 markalarda buraxılır.
150-250
0
C hüdudunda toplanan liqroin fraksiyası C
8
H
18
-dən C
14
H
30
-a qədər
olan karbohidrogenlərə malikdir. Traktorlar üçün yanacaq kimi tətbiq olunur.
Qaynama temperaturu 180-300
0
C olan kerosin fraksiyasına C
12
H
26
-dan
C
18
H
38
-ə qədər olan karbohidrogenlər daxildir. Kerosin təmizləndikdən sonra
ondan traktorlar, reaktiv təyyarələr və raketlər üçün yanacaq kimi istifadə edilir.
Sonrakı fraksiyalardan (275
0
C-dən yuxarı) qazoyl-dizel yanacağı alırlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, dizel mühərrikləri üçün yanacaq orta distillə olunmuş
maddələrin qarışığından alınır. Müxtəlif keyfiyyətləri, o cümlədən tərkibindəki
setanın miqdarını artırmaq üçün qatqılardan istifadə olunur. Dizel yanacağında
setanın miqdarı yanacağın dizel mühhərikinin silindrində təzyiq və temperaturun
təsiri ilə ani yanma qabiliyyətini tənzimləyir.
“İlkin dizel yanacağı” daha çox buxarlanma qabiliyyətli yanacaq növüdür və
avtomobillərdə, avtobuslarda, yük maşınlarında və kiçik dəniz mühərriklərində
istifadə olunur. “Dəmiryol dizel yanacağı” lokomativlər və stasionar mühərriklərin
işlədilməsi üçün istifadə olunur.
Daha ağır olan “dəniz dizel yanacağı” isə böyük mühərriklər üçündür. Neftin
distilləsindən sonrakı qalıqda – mazutda çoxlu sayda karbon atomları olan
karbohidrogenlər olur.
Ümumiyyətlə, mazut neftin ağır fraksiyaları ilə distillə olunmuş daha yüngül
maddələrin qarışığından alınır. Yüngül maddələr yanma qabiliyyətini artırmaq və
məhsulu nasos ilə axıdılacaq şəkildə salmaq üçün qarışdırılır.
Sənayedə və elektrik enerjisinin istehsalı üçün, eləcə də bəzi gəmilərdə
yanacaq əvəzinə istifadə olunan bu maddə ABŞ neftqayırma müəssisələrinin
istehsal gücünün 7-8%-ni təşkil edir. İnkişaf etmiş konversiya avadanlığına malik
bəzi zavodlarda isə, ümumiyyətlə mazut istehsal etmirlər.
Dostları ilə paylaş: |