Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

P
j
iq 
- j-ci müəssisədən ətraf mühitə atılmalarla  
 
  əlaqədar yaranan tullantılar vahidinə q-yə görə  
 
  sənaye məhsulunun xərcləri - i. 
X
i
X
j
  
- ümumi sənaye məhsulu i və ya j. 
Y
iq
  
- müəssisədən i potensial atılma tullantısının q  
 
  qarşısının alınmasının həcmi. 
X
iq
  
- müəssisədən i -atılma tullantısının q - həcmi. 
Tənliklərdəki dəyişənlər bunlardır: X
j
, y
iq
, X
iq
. 
Tutaq  ki,  elə  sənaye  müəssisələri  vardır  ki,  onların 
istehsal  təsərrüfat  fəaliyyətinə  nəzarət  sisteminin  köməyi 
ilə,  onun  məhsul  istehsalından  tullantı  miqdarını  azaltmaq 
olar. Məsələn, neft-qaz, faydalı qazıntıların istehsalı, SES-
də elektrik enerjisinin istehsalı və s. 
Əgər  kosmik  nəzarət  üsulu  istifadə  olunursa, 
istehsalatlararası 
balans 
tənliyinə 
kosmik 
məlumat 
parametrləri daxil edilir. 
Ətraf 
mühitin 
mühafizə 
fəaliyyətinin 
əsas 
problemlərindən  biri  müxtəlif  sənaye  mənbələrindən  olan 
çirkləndirmənin azaldılması üsullarının işlədilməsidir. 
On 
birinci 
təkliflərdən 
biri 
olan 
E.Teylorun 
«sadəlövh» yanaşmasıdır  ki, bütün çirkləndirmə mənbələri 
öz tullantılarını həmin nisbətdə azaldır. 
Burada 
çirkləndirmənin 
konsentrasiyasının 
azaldılması  havanın  yerə  yaxın  hissəsində  aparılır. 
Həqiqətən ətraf mühitə  yayılan çirklənmənin mənbəyi X% 

---

- çirkləndirici maddələr artır. Bu həm kiçik, həm də böyük 
konsentrasiya yarada bilər. 
İkinci  yanaşma  -  çirklənmənin  azaldılması  üsulunun 
ayrı-ayrı 
maddələrin 
atılmasının 
azaldılması 
kombinasiyasına  əsaslanmışdır,  bu  havanın  keyfiyyətinin 
normallaşdırılmasının  minimum  xərclərlə  təmin  edir.  Belə 
yanaşma  onunla  izah  olunur  ki,  çirkləndirici  maddələrin 
tullantılarının  azaldılması  vahidinə  çəkilən  xərclər  bütün 
mənbələr  üçün  eyni  olmur.  Burada  hər  bir  çirkləndirici 
mənbə 
üçün 
tullantıların 
azaldılması 
xərclərini, 
tullantıların  ölçülərini  və  hər  hansı  mənbəni  çirkləndirmə 
parametrləri  ilə  onların  havada  konsentrasiyası  arasındakı 
əlaqəni,  yəni  çirklənmənin  havada  yayılması  modelini 
bilmək  lazımdır.  Bu  modelin  tərtib  olunması  üçün 
verilənlər  bazası  müxtəlif  tullantıların  azaldılmasına 
çəkilən  xərclər  haqqında  qiymətlər  şəklində  məlumatdır. 
Belə  ki,  kükürd  qazı,  karbohidrogen,  dəm  qazı,  azot 
oksidləri və s. güclü çirkləndirici maddələrdir. 
Havanın,  suyun  və  torpağın  çirklənməsi  problemi  ilə 
işləyən zaman elə üsullar seçmək lazımdır ki, bu üsullar ətraf 
mühitin  təmizliyini  və  onunla  bağlı  olan  iqtisadi  xərcləri 
təmin  edə  bilsin.  Eyni  zamanda  bu  üsullar  özündə  sosial-
iqtisadi problemləri də əks etdirməlidir.  
Mövcud 
metodik 
təkliflərə 
əsasən 
sosial 
qiymətləndirmə  adamların  məskunlaşdığı  yerdə  təbiətin 

---

dəyişmə  dərəcəsini  əks  etdirir.  Belə  bir  müəyyənliyi  hasil 
etmək  üçün  təbiətin  dəyişməsinin  insanların  həyat  və 
fəaliyyətinə,  cəmiyyətin  sosial  tələbatının  ödənilməsi 
imkanlarına uyğunluğu müəyyənləşdirilir. 
Sosial  qiymətləndirmə  də  aşağıdakı  meyarlar  üzrə 
aparılır:  əhalinin  sağlamlıq  vəziyyəti;  ətraf  mühitin 
keyfiyyəti  baxımından  ictimaiyyətin  maddi  və  mənəvi 
tələbatının  ödənilməsi;  mühitin  komfortluq  (rahatlıq) 
səviyyəsi. 
Ətraf 
mühitin 
çirklənmə 
səviyyəsi 
qiymətləndirilərkən  onun  adamlarının  sağlamlığına,  canlı 
orqanlara,  bitki  və  heyvanlar  aləminə,  avadanlıqlara,  bina 
və qurğulara necə təsir etdiyi də  müəyyənləşdirilir. Bunun 
üçün aşağıdakı göstəricilərin vəziyyətinə nəzər yetirilir. 
Əhali  üçün  -  cins,  yaş  tərkibinə,  ağır  və  yüngül 
işlərdə  işləyənlərin  xəstəlik  və  xəsarət  alması  nəticəsində 
əmək qabiliyyətinin vəziyyəti və onun itirilməsi. 
Mənzil-kommunal  təsərrüfatları  üçün  -  qeyri-istehsal 
sferasında  əsas  xidmətin  müddəti;  yaşayış  və  ictimai 
binaların  cari  və  əsaslı  təmiri;  təmirarası  tsiklin 
davamiyyəti 
müddəti; 
qeyri-istehsal 
müəssisələrin 
təmirində  avadanlıqların  boş  dayanma  müddətləri;  şəhər 
ərazisinin  təmizlənməsində  görülən  işlərin  həcmi;  şəhər 
yaşıllığının  kəmiyyəti  və  keyfiyyət  vəziyyəti.  Kənd 
təsərrüfatı,  meşə  və  balıqçılıq  təsərrüfatına  yararlı  əkin 

---

sahəsinin 
məhsuldarlığı, 
meşə 
və 
kənd 
təsərrüfat 
məhsullarının  keyfiyyəti;  əkin  sahələrinin  çirklənmə 
səviyyəsi;  quraqlığa  davamlı  bitkilərin  nisbi  miqdarı, 
qurumuş  su  anbarlarının  sahəsi;  balıq  sürülərinin  miqdarı, 
heyvan, bitki və balıqların xəstələnmə səviyyəsi. 
Sənayenin  əsas  fondları  üçün  —  fiziki  köhnəlmənin 
intensivliyi  və  təmirarası  tsiklin  uzunluğu;  istehsal 
avadanlıqlarının  sıradan  çıxma  tezliyi;  təmir  işlərinin 
intensiv  göstəriciləri;  nəqliyyatın  vəziyyəti;  maşın  və 
mexanizmlərin məhsuldarlığı. 
Dincə  qoyulmuş  resursların  keyfiyyət  göstəriciləri 
(təmizlik  göstəriciləri  də  daxil  olmaqla),  dincə  qoyulmuş 
ayrı-ayrı  resursların  potensial  həcmi;  əhali  tərəfindən 
resursların mənimsənilməsi və istifadə dərəcəsi, resursların 
istifadə  səviyyəsinin  faktiki  və  perspektiv  göstəriciləri, 
rekonstruksiya  təyinatlı  əsas  fondların  həcmi,  dincə 
qoyulmuş  resursların  qorunub  saxlanılmasına  çəkilən 
məsrəflər.  Ətraf  mühitə  texnogen  təsirin  nəticələrinin 
sosial  qiymətləndirilməsi  təkcə  nəticələrin  həcmini 
müəyyən  edən  göstəricilərin  ölçülməsi  deyil,  həm  də  bu 
göstəricilərin normativlərlə müqayisəsini tələb edir. 
Neqativ  nəticələrin  aradan  qaldırılmasına  çəkilən 
məsrəflər  (profilaktik  tədbirlər,  sanitar  genetik  zonaların 
yaradılması, saxlanması və s.). 
Əhalinin  sağlamlığı  sosial  qiymətləndirmənin 

---