Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şək. 3.1. Kompleks iqtisadi zərərin tərkibi
idarə bilavasitə bu işlə, yəni məlumatları toplayan, sistemə salan və s. müvafiq orqan olmadığı üçün onları icmal şəkildə əldə etmək mümkün olmur. Bu məlumatları bütün müəssi- sələrdən toplamaq mümkün olmur. Şək. 3.1. Kompleks iqtisadi zərərin tərkibi Mühitin çirklənməsinə təsir edən amillərdən hansının daha çox təsir etdiyini müəyyənləşdirmək çox çətin olduğu üçün nəzarət rayonunun seçilməsi xüsusi əhəmiyyət tələb edir. Bəzi məlumatlar əldə etmək üçün istər-istəməz qiymətləndirmənin subyektiv məlumatlarından istifadə etmək lazım gəlir. Yığılmış məlumatlar o zaman səmərəli ola bilər ki, mühitə təsir edən amillər mövcud dövrün tələblərinə uyğun Kompleks iqtisadi zərər Ə hal in in sa ğl am lı ğı nı n pi sl əş m əsi nd ən də yən z ər ər Mənz il -komm una l təsə rr üf at zə rə ri K/t -da n də yə n zə rə r S əna ye də n d əyə n z ərə r B alı q b/t -da n də yə n z ərə r Dinc ə qoyulm uş zo na da n zə rə r gəlsin. Vaxt dəyişdikdə bu amillər və onun törətdiyi nəticələr də dəyişir. Digər xüsusiyyətlər də mövcuddur. Deməli, ayrılıqda lokal zərəri müəyyənləşdirməklə iqtisadi zərər o vaxt hesablana bilər ki, əvvəla hesablamanı aparmaq üçün tam imkanlı məlumatları əldə etmək mümkün olsun; ikincisi - iqtisadi zərərin öz tərkibini öyrənmək imkanı yaradılsın. Ona görə də, zərərin xüsusi çəkisini müəyyənləşdirməklə iqtisadi zərərin öyrənilməsi daha əlverişli metoddur. Zərərin xüsusi çəkisinin hesablanması texnikası aşağıda verilmişdir. Məsələn, konsentratların yaratdığı iqtisadi zərər aşağıdakı düstur ilə müəyyən olunur. Z = Z səh.i R i + Z ti R i + Z əm.i S i + Z sən.i F i (3.2.4) Burada Z səh.i - i zonada səhiyyəyə vurulan zərərinin xüsusi çəkisi; R i - i zonada yaşayan əhalinin sayı; Z ti - i zonada k/t və meşə təsərrüfatına vurulan zərərinin xüsusi çəkisi; S i - i zonada k/t və yararlı meşə sahələri; Z əm.i - i zonada ətraf mühitə vurulan zərərin xüsusi çəkisi; Z sən.i - i zonada sənayeyə vurulan zərərinin xüsusi çəkisi; F i - i zonada sənayenin əsas fondlarının dəyəri; n - zərəri müəyyənləşdirilmiş zonaların sayı. Göründüyü kimi, bu metoda iqtisadi zərərin hesablanmasında zonaların çirklənmə səviyyəsini differensiallaşdırmaq külli miqdarda ilkin məlumatların toplanmasını tələb edir. Beləliklə, demək olar ki, indiyə kimi mövcud olan elmi tədqiqatlar və metodik işlər qaz sənayesində TMM və TRSİ sahəsində planlaşdırma və proqnozlaşdırma aparılan zaman iqtisadi zərəri xarakterizə edən göstəriciləri nəzərə almağa imkan vermir. Odur ki, iqtisadi zərərin düzgün proqnozlaşdı- rılması məsələləri zərəri formalaşdıran digər amillərin də nəzərə alınmasını tələb edir. İriləşdirilmiş qiymətləndirmə metodu ilə hava hövzəsinin çirklənməsindən dəyən iqtisadi zərərin proqnozunu vermək üçün aşağıdakı göstəriciləri nəzərə almaq lazımdır: Atmosferə buraxılan zəhərləyici maddələrin həcmi, tərkibi və strukturunu; Ərazinin çirklənmə xarakterinin dəyişməsi; Tutulan zəhərləyici maddələrin parametrlərinin dəyişməsi və s. ƏMM-də baş verən keyfiyyət dəyişikliyinin və onun yaratdığı sosial-iqtisadi nəticələrin proqnozlaşdırılmasının tərtibi təbiəti mühafizə tədbirlərinin iqtisadi cəhətdən hərtərəfli əsaslandırmağa imkan verir. Fikrimizcə, ekoloji amillər nəzərə alınmaqla təbiətdə iki və daha çox iqtisadi göstəricilər arasında iki cür asılılıqdan istifadə etmək məqsədəuyğundur: funksional və korellyasiya. Bunlardan birincisi hər biri ayrıca halda, yaxud müşahidədə aşkar və dəqiq yaranır. Məsələn, mexanikanın qanunlarını buna misal göstərmək olar. Funksional asılılıqdan fərqli olaraq, korellyasiya asılılığı külli miqdarda müşahidələr zamanı yaranır. Belə asılılıq vasitəsilə tədqiq edilən amilə bir sıra iqtisadi göstəricilərin birgə təsirini göstərmək olar. Korrelyasiya asılılığının tapılmasında əsas məsələlərdən biri amillər arasında mövcud olan əlaqə formasının seçilməsidir. Adətən bunu xətti seçirlər, y = a 0 + a 1 x 1 + a 2 x 2 +…+ a n x n ( 3.2.5) Burada y – asılı və ya tədqiq edilən amil, x 1 , x 2 … x n buna təsir edən göstəricilər, a 0 , a 1 , a 2 ,… an naməlum sabitlər olub, reqresiya əmsalları adlanır, bərabərliyinin özünə isə reqresiya tənliyi deyilir. Korrelyasiya asılılığının tapılmasında ikinci məsələ reqresiya əmsallarının tapılmasıdır. Bu əmsalların elə qiymətləri tapılmalıdır ki, bu qiymətlərdə müşahidə edilən y– in faktiki qiymətlərinin reqresiya tənliyindən hesablanan Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|