Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

 
 
 
qiymətlərdən olan  meylliliklərin kvadratları  cəmi  minimuma 
çatsın, yəni: 
 
                     (3.2.6) 
və ya 
       
(
)
2
fakt
n
n
2
2
1
1
0
y
)
x
a
+
...
+
x
a
+
x
a
+
a
(
∑
min
=
Q
        (3.2.7)         
 
  Burada  Q  funksiyası  ancaq  reqresiya  əmsallarından 
asılıdır,  çünki  x1,  x2…  xn  və  y  (indeks  atılmışdır) 
kəmiyyətləri  ilk  verilənlərdir  (müşahidələrin  nəticəsidir). 
Əgər  həmin  funksiyadan  reqresiya  əmsallarına  görə  xüsusi 
törəmələri tapıb, alınan nəticələri sıfra bərabərləşdirsək, onda 
normal tənliklər sistemi adlanan aşağıdakı tənliklər sistemini 
alarıq: 
   
(
) (
)
(
)
(
)
(
) (
)
(
)
(
)
(
) (
)
(
)
(
)
(
) (
)
(
)
y
x
=
a
x
+
...
+
x
x
+
a
x
x
+
a
x
.
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
..........
y
x
=
a
x
x
+
...
+
a
x
+
a
x
x
+
a
x
y
x
=
a
x
x
+
...
+
a
x
x
+
a
x
+
a
x
y
=
a
x
+
...
+
a
x
+
a
x
+
a
72
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
∑
n
n
2
n
n
2
1
n
1
0
n
2
n
n
2
2
2
2
1
2
1
0
2
1
n
n
1
2
2
1
1
2
1
0
1
n
n
2
2
1
1
0
   (3.2.8) 
 
Burada  72a0  –  müşahidələrin  sayıdır.  Məsələn, 
naməlum  a1  əmsalı  üçün  bərabərliyini,  buradan  isə  ikinci 
tənliyi  almaq  olar.  Analoji  qayda  ilə  qalan  tənlikləri  almaq 
olar. 


2
min
fakt
hesb
y
y
Q



            
(3.2.7) 

---

 
 
 
Burada  reqressiya  üsulundan  istifadə  edərək,  qaz  və 
mayelər (x1), kükürd anhidridi (x2), karbon oksidi (x3), azot 
oksidi (x4), karbohidroksidlə (uçucu  üzvi birləşmə)   (x5) və 
digər qaz mayelər (x6) kimi amillərin təsiri tədqiq edilir.  
 
6
6
2
2
1
1
0
...
x
a
x
a
x
a
a
y





                            (3.2.9) 
 
Reqresiya tənliyi kimi xətti seçilir. Bu zaman normal tənliklər 
sistemi aşağıdakı kimi olur: 
Alınmış  normal  tənliklər  sistemindən  reqresiya 
əmsalları tapılır.  
a(0) = 4890,0035; 
a(1) =-0,7805; 
a(2) = 86,0466; 
a(3) = -118,8506; 
a(4) = 62,9853; 
a(5) = 1,5327; 
a(6) =-372,8203. 
Buna görə axtarılan reqresiya tənliyi 
 
y =  4890,0035-0,7805x1+ 86,0466x2-118,8506x3+ 
           +62,9853x4+1,5327x5 –372,8203x6                 (3.2.10) 
şəklində olur. 
  Alınmış nəticələri statistik parametrləri tapmaqla təhlil 
edək.  Əvvəlcə  asılı  dəyişənin  sərbəst  dəyişənlərə  uyğun 

---

 
 
 
qiymətlərinin  etibarlıq  məsələsinə  baxaq.  Əgər  araşdırılan  y 
amilinin  qiymətləri  onun  orta  qiyməti  ətrafında  sıx  qrup-
laşarsa,  onda  orta  qiymət  vasitəsilə  qiymətləndirilmə  daha 
etibarlı  olur.  Əgər  y  amilinin  fərdi  qiymətləri  onun  orta 
qiyməti  ətrafında  böyük  miqyasda  səpələnərsə,  onda  belə 
qiymətləndirmə  əlverişli  nəticə  vermir  və  etibarlı  hesab 
edilmir. 
  Araşdırılan  göstəricinin  çox  korrelyasiya  tənliyindən 
alınan  qiymətləndirilməsinin  etibarlılığı  y–in  faktiki 
qiymətlərinin  tənlikdən  hesablanan  qiymətlərindən  olan 
səpələnməsindən  asılıdır.  Bu  səpələnmə  nə  qədər  az  olarsa, 
onda  etibarlılıq  da  bir  o  qədər  yüksək  olar.  Belə  halda  
etibarlılıq  ölçüsü  korrelyasiya  tənliyinin  orta  kvadratik 
səhvidir.  Bu  da  adi  qayda  ilə  hesablanır:  meyilliklərin 
kvadratları  cəmi  müşahidələrin  sayına  bölünür  və  alınan 
nəticədən kvadrat kökü tapılır. Müşahidələrin sayı az olduqda 
dəqiqliyi  artırmaq  məqsədilə  müşahidələrin sayını tənlikdəki 
sabitlərin  sayı  (bunu  k  ilə  işarə  edək)  qədər  azaltmaq 
lazımdır. Onda tənliyin orta kvadratik səhvi 


3160
2
12356






k
N
y
y
S
hecab
fakt
y
                     (3.2.11) 
 
düsturu ilə hesablanar. Bu kəmiyyət orta qiymətə görə 
   Sy = 3270                                                        (3.2.12) 
 

---

 
 
 
səthdən 1,04 dəfə kiçikdir. 
  Çox korrelyasiya əmsalı R
y

123456 
ilə işarə edilir və 
                                                                    
 
    (3.2.13)           
 
kimi  tapılır.  Bu  əmsal  sərbəst  amillərin  araşdırılan  amillə 
birgə təsirini göstərir və sıfır ilə vahid arasında dəyişir. 
  Reqresiya əmsalından göründüyü kimi alınan reqresiya 
tənliyi  real  şəraitə    tam  üyğündur.  Reqresiya  tənliyindən 
istifadə  edərək  ətraf  mühitin  çirklənməsi  ilə  bağlı  ekoloji 
zərərə  təsir  edən  faktorların  kəmiyyət  təsirini  təyin  etmək, 
habelə  yaxın  bir  neçə  il  üçün  zərərin  həcmini 
proqnozlaşdarmaq  mümkündür.  Bu  düsturdan  istifadə 
etməklə  sənaye  müəssisələrində  ətraf  mühitə  dəyən  zərəri 
minimuma  endirmək  məqsədilə  kompleks  tədbirlər  planı 
işləyib hazırlamaq mümkündür. 
Beləliklə, 
iqtisadi-ekoloji 
proqnozların 
işlənib 
hazırlanmasına metodik yanaşma bölməsində verilən təkliflər 
təkcə  ƏMM  keyfiyyət  dəyişmələrini  və  sosial-iqtisadi 
nəticələrin  mümkünlüyünü  əks  etdirir,  eyni  zamanda  təbiəti 
mühafizə  tədbirlərinin  optimal  variantının  seçilməsi,  kapital 
qoyuluşunun həcmi və onun ilkin istifadə istiqamətləri, təbiəti 
mühafizə  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsinin  optimal 
müddətinin  müəyyən  edilməsi  haqqında  plan  orqanlarına 
zəruri  informasiya  təqdim  edir.  Bu  bölmədə  irəli  sürülən 
25
,
0
1
2
2
123456
123456





y
y
y
S
S
R

---