Ətraf mühitin çirklənməsinə nəzarət və onun qarşısının
alınması bəşəriyyətin qlobal problemlərindən biridir. Hazırda
ətraf mühitin mühafizəsinə dair dünya miqyasında tədbirlər
görülür, ətraf mühitin çirklənmə mənbələrini azaltmaq olsa
da, onun tamamilə aradan qaldırılması mümkün deyildir.
Ətraf mühitin çirklənməsi istehsalçı üçün itkidir və
onun bazar dəyəri olmadığından ona xarici təsirin effektliyi
nöqteyi-nəzərindən baxıldıqda qiymətləndirilə bilmir.
İnsanın iqtisadi fəaliyyəti nəticəsində təbiətə, insanlara,
müxtəlif obyektlərə daim antropogen təsir baş verir. İqtisadi
fəaliyyətin xarici səmərəliliyi bu təsirlə əlaqədardır və bu
ətraf mühitə istər müsbət, istərsə də mənfi təsir edir.
Bütövlükdə xarici təsirlərin səmərəliliyi heç də həmişə
mənfi olmur. İqtisadiyyatda bu o deməkdir ki, bəzən gəlirlər
əlavə sosial gəlirlər yarada bilər. Məsələn, sənaye müəssisəsi
üçün yaradılmış infrastruktura bütövlükdə cəmiyyət üçün
əlverişli ola bilər.
Təəssüf ki, neft sənayesində xarici təsirdən alınan
səmərəlilik əksər hallarda mənfi olur: müxtəlif növ
çirklənmələr, tullantılar, təbii resursların məhv edilməsi və s.
Burada xarici səmərəliliyi iqtisadi fəaliyyətin neqativ iqtisadi-
ekoloji fəaliyyəti kimi xarakterizə etmək olar və təsərrüfat
subyektləri bu fəaliyyətə diqqət yetirmirlər.
Xarici təsirin səmərəliliyi ətraf mühiti bilavasitə
çirkləndirmələrin iqtisadi fəaliyyətinə təsir etmir. Ətraf
mühiti çirkləndirənlər hər şeydən əvvəl öz daxili xərclərini
minimuma endirməkdə maraqlıdırlar, xarici məsrəfləri isə
onlar adətən inkar edirlər və bunların həlli əlavə məsrəflər
tələb edir. Xarici təsirlərin nəticələrini cəmiyyətin digər
üzvləri aradan qaldırırlar. Ona görə də, iqtisadiyyat üçün belə
bir sual meydana çıxır: niyə ətraf mühiti korlayan insanlar,
müəssisələr ətraf mühitin korlanmasına dəyən zərəri
ödəməməlidirlər?
Qiyməti olan resursların istifadə edilməsində və
bölüşdürülməsində bazar sistemi səmərəli rol oynayır.
Müəssisə təbii ehtiyatların, suyun və hava basseyninin
assimilyasiya potensialından istifadə etdikdə bu onlara pulsuz
başa gəldiyindən daxili məsrəflərdə əks olunur, lakin bununla
bərabər cəmiyyətin üzərinə əlavə xarici məsrəflər qoyulur.
Təbiətin
ekoloji
imkanlarının
çirklənməsinin
neytrallaşdırılması
və
ətraf
mühitin
assimilyasiya
potensialının iqtisadi göstəricilərinə təsirinin qiymət-
ləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif ərazilər
eyni assimilyasiya potensialına malik deyillər. Aydındır ki,
təbii mühitin assimilyasiya potensialı nə qədər yüksək olarsa
çirklənmənin qarşısını almaq üçün sərf olunan məsrəflər o
qədər aşağı olacaqdır ki, iqtisadi inkişaf ictimai və xüsusi
məsrəfləri aşağı salmaq üçün daha əlverişli şərait olacaqdır.
Bu konkret ərazinin assimilyasiya potensialına tamamilə real
iqtisadi qiymət verməyə imkan verir.
İqtisadi səmərəlilik nəzəriyyəsi təklif edir ki, ətraf
mühiti çirkləndirən subyektlərin (kimya müəssisəsi, firma,
dövlət) onların fəaliyyətləri nəticəsində ətraf mühitə dəyən
zərəri tamamilə ödəməlidirlər. Bu ətraf mühitə dəyən zərəri
ixtisar etmək və azaltmaq üçün stimul yaradır.
Çirklənmənin
iqtisadi
optimumuna
endirilməsi
məsələsinə baxaq. Bu məfhum onu göstərmir ki, çirklənmə
gərək olmasın və onlar hamısı neytrallaşırlar. Təəssüflər
olsun ki, iqtisadi fəaliyyətdə bu mümkün deyildir, çirklənmə
nə qədər çox tutularsa, sonrakı hər çirklənməyə sərf olunan
məsrəflər daha da artır. Çirklənməni tam ləğv etmək üçün
böyük məsrəflər tələb olunur.
Fərz edək ki, ətraf mühitin özü assimilyasiya
potensialına malikdir və təbiət özü çirklənmənin müəyyən
hissəsini neytrallaşdırır.
Hal-hazırda ətraf mühitin çirklənməsinin optimal
səviyyəsini təmin etmək üçün bir neçə normativ-texniki və
təşkilati-hüquqi üsullar işlənib hazırlanmışdır.
Bu üsulları əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
1)
tənzimləyici
standartlar
(komanda
nəzarət
strategiyası);
2)
maliyyə sanksiyası;
3)
çirklənmənin imkan verilən normaları.
Kompaniyaların öz reklamlarında göstərilən sxemin
işlənib hazırlanması zamanı xüsusi loqotiplərdən istifadə
etməyə icazə verilir.
Standart - bu normativ-texniki sənəd olub, müəyyən
fəaliyyət sahəsində məcburi olan norma, qayda və tələblər
müəyyən edir.
Keçmiş vaxtlarda əksər hallarda tənzimləyici standartlar
formasında idarəetmə metodları tətbiq edilirdi. Standartları
çirklənmənin yayıldığı müxtəlif nöqtələrə tətbiq etmək olar.
Beləliklə, kimyəvi-texnoloji sistemlərə (KTS) ciddi
Qərbi Avropa standartları özündə xüsusi texnologiyalardan:
«Best Avialable Technology» (BAT), standart ən yaxşı
texnologiya, ətraf mühit üçün praktiki mümkün olan ən yaxşı
variant «Best Prasticable Environmental Ortion» (BPEO)
istifadə etməyi tələb edir.
Sənaye müəssisələrinin tullantılarına standartlar ətraf
mühitin keyfiyyətinə olan standartlardan asılıdır. Müxtəlif
ictimai təşkilatların təziqi ilə ətraf mühitin keyfiyyətinə
tələbatın artmasına doğru gedir. Əgər hər bir müəssisənin
çirklənmə səviyyəsi yüksək deyilsə, onda icra orqanı onun
fəaliyyətinə müdaxilə edə bilməz. Bu situasiyadan çıxışın
yeganə yolu müəssisədə müasir tələblərə cavab verən ekoloji
cəhətdən təhlükəsiz yeni istehsal sahələri yaratmaqdan
ibarətdir. Belə yanaşma həmçinin bəşəriyyətin qlobal
problemlərini həll etmək üçün də yararlıdır.
Dostları ilə paylaş: |