Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Bununla bərabər, əksər tədqiqatçıların haqlı olaraq göstərdikləri kimi, qazma heç də həmişə təbii obyektlərə çirkləndirici təsir etmir, ekoloji bərabərliyi pozur, ekoloji sistemin funksional zədələnməsinə səbəb olur. Lakin bu problemin əksər metodoloji aspektləri hələlik həll edilməmişdir. Xüsusi ədəbiyyatlarda qazmanın tulantılarının su obyektlərinə təsiri məsələləri şərh edilir, su baseynlərinin neft tullantıları ilə çirklənməsinə xüsusi diqqət verilir, göstərildiyi kimi, çoxnövlü çirkləndiricilər arasında neft daha çox təhlükə törədir. Müəlliflərin hesablamalarına gorə, hidroloji şəbəkəsi yüksək inkişaf etmiş rayonlarda buruq tikintisi zamanı itirilən neftin 30%-ə qədəri su obyektlərinə düşə bilər. Beləliklə, yerüstü bitki aləminin neft tullantıları ilə çirklənməsi nəticəsində onların az hissəsi yenidən bərpa olunur, hətta 15 il keçdikdən sonra bitki örtüyünün yarıdan az hissəsi bərpa oluna bilər. Bütün hallarda qazma nəticəsində ətraf mühitin neftlə çirklənməsi nəticəsində bitki örtüyü tamamilə məhv edilir. Bitkilərin məhv edilməsinin əsas səbəbi torpaqlardan oksigenin çıxarılmasıdır. Neft tullantıları ilə çirklənən torpaqlarda bitkilərin özünü bərpa dövrü 10-15 ildir. Torpaq qruntlarının qazma tullantıları ilə çirkləndirilməsi prosesi üç mərhələyə ayrılır: Birinci mərhələ: torpaq üzərində çirklənmənin əmələ gəlməsi və tullantıların az bir hissəsinin qruntlara qatışması ilə xarakterizə olunur. İkinci mərhələ: duru komponentlərin şaquli filtrizasiyası baş verir. Üçüncü mərhələ: çirklənmənin ətraflara yayılması ilə xarakterizə olunur. İkinci və üçüncü mərhələlərdə torpağın çirklənməsinin xarakteri əsas etibarı ilə neftin torpağa qatışması, onun tərkibi, qrunt sularının vəziyyəti ilə müəyyən olunur. Çirklənmənin ətrafa yayılması qrunt sularına qatışmaması ilə nəticələnir. Qazmanın tullantıları torpağın mexaniki və aqrokimyəvi göstəricilərinə mənfi təsir göstərir. Qazmanın tullantılarının bütün komponentlərindən neft və neft məhsulları ən toksiki olanlardır. Onlardan ən ağır fraksiyalar torpaq qruntlarına düşərkən çox dərinə getmirlər və qruntun üz hissəsində qalırlar. Daha yüngül fraksiyalar aşağı təbəqələrə daxil olurlar. Deməli, çirklənmə əsas etibarı ilə yüngül fraksiyalar hesabına baş verir. Güclü çirklənmə 1 m-ə qədər dərinliyə gedə bilər. Lakin müəyyən vaxt keçdikdən sonra çirklənən ərazinin sahəsi sular, qar, yağış və torpağın bitki örtüyünün hesabına azala bilər. Güclü çirklənmiş ərazilərdə bitki örtüyü tamamilə məhv olur. Neftin aşağı təbəqələrə keçməsi nəticəsində qruntlarda onun xüsusi çəkisi azalır. Müəyyən səviyyədən aşağıda o 10- 12% təşkil edir. Bundan sonra neftin hərəkəti dayanır. Neft qrunt sularına çatdıqda daha aşağı getmir. Bununla bərabər kapilyar qüvvələrin təsiri nəticəsində neftin yayılması davam edir və torpaq qruntlarında onun xüsusi çəkisi azalır. Əgər qrunta yeni neft daxil olursa, qalan neftin hərəkəti dayanır. Qum və çınqıl qruntlarında neft daha çox yayıldığı halda, gil onun yayılmasına mane olur. Belə olan hallarda torpağın tər- kibinə görə çirklənmənin horizontal və şaquli hərəkətini proqnozlaşdırmaq olur. Torpaq qruntları suya nisbətən daha az neft maddələri yığıb saxlayır. Torpaqda neftin yayılma sürəti bərabər deyildir. Neftin əsas kütləsi torpağa düşdükdən 3 ay sonra itir, xüsusən torpaqda onun xüsusi çəkisi 1,0-1,5% olduqda bu proses çox ləng gedir. Neftin əksər hissəsi mexaniki olaraq su vasitəsilə çirklənmə sahələrindən kənara çıxır və su axın yollarında azalır. Bununla bərabər qrunt suları çirklənir. Torpağın yuyulması nəticəsində neftin mexaniki yayılma imkanları və deqradasiya sürəti azalır. Torpağın strukturunun pozulması nəticəsində su keçirmə qabiliyyəti pisləşir. Çirklənmiş torpaqlarda karbon və azot arasında nisbət pozulur, torpağın azot rejimi və bunun nəticəsində bitkilərin köklərinin qidalanma rejimi çətinləşir. Tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, neft məhsulları toplanan yerlərdə nəinki torpağın üz hissəsində, eyni zamanda onun dərin qatlarında dərin dəyişikliklər əmələ gəlir və bu torpağın mühüm fiziki-kimyəvi göstəricilərinin pisləşməsinə səbəb olur. Neft və neft məhsulları ilə çirklənmə nəticəsində torpağın morfoloji xüsusiyyətlərində əsaslı dəyişikliklər əmələ gəlir. Neft əksər hallarda 5-10 sm dərinliyə keçir, bəzi hallarda neftlə çirklənmənin dərinliyi 40-50 sm-ə çatır. Bununla əlaqədar olaraq torpağın qumuşlu üz hissəsi qara-kül rəngi alır, onun ayrı-ayrı strukturları arasında yapışqanlıq əmələ gəlir. Müəyyən edilmişdir ki, neft mikroorqanizmlərinin inkişafına və onun biokimyəvi aktivliyinə təsir göstərir. Torpaqların mikroorqanizmlərinin reaksiyası bu mikroorqanizmlərin tənzimlənməsi və onların fərdi xüsusiy- yətlərindən asılıdır. Hətta torpağın neftlə və neft məhsulları ilə zəif çirklənməsi mikroorqanizmlərin miqdarının azalmasına və karbon qazının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Mikroorqanizmlərin bərpa olunması çirklənmədən təxminən 6 ay sonra müşahidə olunur. Torpaq qruntlarının neftlə çirklənməsi biokimyəvi proseslərin xeyli zəifləməsinə səbəb olur. Çirklənmiş sahələrdə torpağın yüksək fitotoksililiyi formalaşır, bu isə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|