Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası

havaya  atılmadan,  Q
i
  -  havaya  atılmanın  keçidi  zamanı 
texnologiyanın  yaxşılaşdırılmasına  tələb  olunan  xərcləri 
təyin  edir.  Məsələnin  həlli  zamanı  elə  Q
i
  -  atılma  təyin 
olunur ki, bunlar üçün aşağıdakı şərtlər yerinə yetirilir. 
   
 
 
 
 
 
 
 Yer  səthinə  düşən  aerozolun  sanitar  dozası  Y
k
;  C
k
  - 
aerozol çirklənməsinin BBK orta illik qiyməti. 
Bu  məsələni  xətti  proqnozlaşdırma  məsələsinə 
gətirmək olar. 
Əgər  ilkin  qiymətlər  və  sənaye  obyektlərinin 
diffuziya 
tənliyi 
verilərsə, 
bu 
məsələni 
EHM-də 
reallaşdırmaq olar. 
Ekoloji  tarazlıqla  bağlı  ən  mühüm  məsələlərdən  biri 
sənaye  müəssisələrinin,    yaşayış  məntəqələrinin,  istirahət 
zonasının  və  digər  ekoloji  cəhətdən  təmiz  zonaların 
yaxınlığında  elə  yerləşdirmək  lazımdır  ki,  nəticədə  sənaye 
müəssisələrinin,  havanın  ilkin  çirkləndirilməsi  sanitar 
normadan yuxarı olmasın. 
Bu  məsələnin  riyazi  modeli  differensial  tənlik  və 
sərhəd şərtləri ilə verilir. 
Burada  naməlum  dövrü  ξ(r,  t)  funksiyası  kifayət 
qədər  xəttidir,  T  -  vaxtından,  t  -  dəyişəcəkdir.  Bu 
       
(1.2.3.)
        
          
m
,...,
1
k
,
C
Y
min;
)
Q
Q
(
I
k
n
1
i
k
i
i
1









(1.2.3.) 

---

funksiya  aerozolun  havada  intensivliyini  göstərir.  Təyin 
olunur  ki,  aerozolun  mənbəyi  ξ  =  (x,  u,  h)  nöqtəsinin 
yaxınlığındadır. 
Bu  məsələnin  həlli  üçün  başlanğıc  şərtlərdən  biri 
zaman  vahidi  ərzində  H  -  hündürlükdə  havaya  atılmanın 
intensivliyi 
məlum 
hesab 
olunur. 
Hava 
axımının 
hərəkətinin müxtəlif tipləri üçün i > 0 xətt funksiyası təyin 
olunur. Nəticədə müəssisənin yerləşdirilməsi üçün tapılmış 
izoxətdən  asılı  olaraq,  elə  zona  seçilir  ki,  orada  bütün 
region  üçün  ən  çox  və  lokal  sanitar  normalar  nəzərə 
alınmış  olsun.  Qeyd  edək  ki,  bu  günə  qədər  Xəzər 
dənizinin  Abşeron  hissəsi  üçün  külək  axınlarının  hesabatı 
üçün  riyazi  modellər  işlənməmişdir.  Belə  modellərin 
qurulması 
Abşeronda 
yeni 
sənaye 
müəssisələrinin 
yerləşdirilməsini asanlaşdıra bilər. 
Təbiətdən 
istifadənin 
iqtisadiyyatında 
mühüm 
məsələlərdən 
biri 
qarşılıqlı 
əlaqəli 
modellərin 
qurulmasıdır.  Regional  modellərdə  texnologiya  variantı 
dedikdə,  istehsal  texnologiyası  parametrləri  (məhsul 
buraxılışının  gücünü,  təbiətin  mühafizə  tədbirlərini  təyin 
edən)  başa  düşülür.  Bu  texnologiyada  hər  hansı  bir 
parametrlərin  dəyişməsi  artıq  başqa  texnologiya  variantını 
xarakterizə 
edir. 
Sosial-iqtisadi 
kriteriyadan 
başqa 
minimumlaşdırmaya aid funksiya aşağıdakı şəkildə verilir: 

---

 
 
∑∑
i
1
=
i
l
1
=
j
l
i
l
i
l
i
i
Z
)
V
+
S
(
 
    
 
       (1.2.4.)                               
Burada  i  və  l  -  regiondakı  müəssisənin  nömrəsi  və 
sayı,  İ  və  L
i
  -  i-ci  müəssisə  üçün  texnologiyanın  mümkün 
variantının nöqtəsi və sayı. 
S
i
l
  -  i-ci  müəssisənin  M
l
  gücündə  İ  texnologiya 
variantında məhsul istehsalının maya dəyəri. 
V
i
l
 -  müəssisənin 
M
l
 
gücündə 
İ  texnologiya 
variantında 
zərərli 
maddələrin 
tullantısı 
üzərindən yaranmış ilkin iqtisadi itki. 
Z
i
l
  -    i-ci  müəssisə  üçün  İ  texnologiya  variantında 
göstərən tam rəqəmli dəyişən. 
Bu  modelin  əhəmiyyəti  ondan  ibarətdir  ki,  bunun 
köməyilə  ən  münasib  texnologiya  İ  təyin  olunur,  həm  də 
buraxıla  bilən  atılma  (BBA)-nın  qiyməti,  buraxıla  bilən 
iqtisadi itki V
i
l
 seçilir. 
Buraxılan modeldə kapital qoyuluşu verilən kəmiyyət 
kimi qəbul olunur. 
Havanın çirklənməsi üzündən yaranan iqtisadi itkiləri 
nəzərə ala bilən optimal İABM-yə baxaq. 
Ətraf  mühitin  çirklənməsinin  qarşısını  almaq  üçün 
çəkilən xərclər 3 qrupa bölünür: 
1.
 
Ətraf  mühitin  çirklənməsinin  tələb  olunan 
səviyyəyə  qədər  aşağı  salınması  üçün  lazım  olan 
(1.2.4) 

---

xərclər; 
2.
 
Ətraf  mühitə  daxil  olan  tullantılar  nəticəsində 
yaranan 
neqativ 
sosial 
çatışmamazlıqların 
konsepsiyası üçün tələb olunan xərclər; 
3.
 
Çıxan  qazlarla  və  çirklənmiş  sularla  birlikdə  itən 
məhsul  və  xammalların  ödənməsi  üçün  tələb 
olunan xərclər. 
Bu  amillərin  nəzərə  alınması  İABM-nin  tələb 
olunmasında mühüm cəhətlərdən biridir. 
Baxılan  optimallaşdırma  keyfiyyəti  –  maksimallaş-
dırma («təmiz») son  
   
 
max
V
n
1
i
i



 
 
         (1.2.5) 
məhsul üçün aşağıdakı kimi olur: 
V
i
 – sənayenin «təmiz» son məhsulu. 
İstehsallararası balansın giriş tənliyi belədir: 
        
(1.2.6)
    
          
          
          
V
x
P
x
a
X
i
m
1
j
n
1
m
q
jq
j
iq
m
1
j
j
j
i









 





 
              
n
1,
m
q
   






;
m
,
j
x
y
x
a
jq
jq
j
j
q
1
0
                        (1.2.7)             
 
Burada  a
j
  -  sənaye  məhsulu  buraxılışının  j  vahidində 
sənaye məhsulunun xərcləri. 
(1.2.5) 
(1.2.6) 
(1.2.7) 

---