Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
Yüklə 1,94 Mb.
|
Qafqaz müsəlmanlarının I qurultayı 1917-ci ilin 15-20 aprelində Bakıda keçirildi. 1917-ci il oktyabrın sonunda «Müsavat» partiyasının növbəti qurultayı keçirildi və M.Ə.Rəsulzadə partiyanın səd ri seçildi. Göründüyü kimi Rusiyada çarizm üsul-idarəsi dağıldı qdan az sonra Azerbaycanda siyasi partiyaların fəaliyyətlə rini gücləndirmək üçün şərait yaranmışdı və onlar bu şərait dən istifadə edirdilər.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaradılmasının siyasi- ideoloji kökləri XIX əsrin ortalarında əsası qoyulmuş milli oyanışdan başlayır. Bu başlanğıc siyasi ədəbiyyatda maarif çilik və intibah dövrü kimi qələmə verilir: Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundov, Həsən bəy Zərdabi və digərləri tərə findən əsası qoyulmuş bu milli-istiqlal məfkurəsi Əlibəy Hüseynzadə tərəfindən milli-istiqlal məfkurəsi kimi tamam landı. XX əsrin əvvəlində Azerbaycan xalqı böyük bir milli- azadlıq mübarizləri qrupu yetişdirmişdir. Burada ən xoşa gə lən cəhət ondan ibarət idi ki, bu mübarizlər yüksək intellek tual səviyyəyə malik idilər. Məsələn, Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin gələcək liderlərindən olan Fətəli xan Xoyski Moskva universitetinin hüquq fakültəsini, Əlimərdan bəy Topçubaşov Peterburq universitetinin hüquq fakültəsini, Nə sib bəy Usubbəyli Odessa universitetinin hüquq fakültəsini, Beybut ağa Cavanşir Frayberq Dağ-mə’dən Akademiyasını (Almaniyada) bitirmişdilər. 1917-ci ilin fevral burjua demoktarik inqilabının qələ bəsi nəticəsində Rusiyada 300 il davam etmiş Romanovlar sülaləsinin hakimiyyəti devrildi və Rusiyada olduğu kimi, Zaqafqaziyada da iki hakimiyyətlilik yarandı. Tiflisdə noya brın 16-da (1917) yaradılmış Zaqafqaziya Komissarlığı (mü vəqqəti hökumət) Zaqafqaziyanın müstəqilliyini e’lan etdi və seçkilər keçirərək, 1918-ci ilin 22 fevralında Zaqafqaziya 15 seymini yaratdı. Seymin 1918-ci ilin 23 fevralında keçirilmiş ilk iclasında Zaqafqaziyanın müstəqilliyi rəsmi olaraq e’lan edildi. Aprelin 9-da təsdiq edilmiş Zaqafqaziya federativ hö kuməti (13 nəfərdən ibarət) tərkibində 5 yer Azərbaycan nümayəndələrinə verilmişdi: Ədliyyə Naziri (F.Xoyski), Maarif Naziri (N.Usubbəyli), Ticarət Naziri (M. Hacmski), Yollar Naziri (X.Məlik Aslanov), Dövlət Nəzarəti Naziri (İ.Heydərov), Baş Nazir və Xarici İşlər Naziri A.Çxenkeli təsdiq edilmişdi. Zaqafqaziya respublikalarının xarici orientasiyaları müxtəlif olduğu üçün (Gürcüstan Almaniyaya, Azərbaycan Türkiyəyə, Ermənistan isə gah Rusiyaya, gah İngiltərəyə, gah da Amerikaya meyl edirdi) Zaqafqaziya federasiyası Seyminin ömrü uzun ola bilməzdi. 1918-ci ilin 26 mayında Gürcüstan bu federasiyadan çıxdı. Seymin Azərbaycan frak siyası da mayın 27-də federasiyadan çıxaraq özünü Milli Şu ra e’lan etdi və Milli Şuranın sədrliyinə «Musavat»ın lideri M.Ə.Rəsulzadə seçildi. Mayın 28-də Tiflisdə Milli Şura adından Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında «Bəyanna- mə»ni 26 nəfər imzaladı: Milli Şuranın sədr müavini Həsən bəy Ağayev, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Usubbəyli və к digərləri imza edənlərdən idilər. D Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında Bəyannamədə deyilirdi: «Yaranmış vəziyyət Şərqi və Cənubi Zaqafqaziya dan ibarət olan Azərbaycanın öz dövlət orqanlarını yaratmaq zərurətini qəti surətdə tələb edir. Buna görə də xalq seçkilə ri ilə seçilmiş Azərbaycan Milli İslam Şurası bildirir: 1. Bu gündən e’tibarən Azərbaycan xalqları suveren hüquqlara malikdirlər. Şərqi və Cənubi Zaqafqa ziyadan ibarət olan Azərbaycan tam hüquqlu müstəqil dövlətdir. 2. Müəssislər Məclisi çağrılana qədər bütün Azər baycanın idarəsi başında xalq seçkiləri ilə seçilmiş 16 Milli Şura və Milli Məclis qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti Hökumət durur». Milli Şura özünün 28 may tarixli iclasında Azerbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müvəqqəti hökumətini təşkil etməyi bitərəf Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Həmin gün Fətəli xan Xoyskinin təklifi ilə Müvəqqəti Hökumətin (Nazirlər Şura sının) tərkibi aşağıdakı tərkibdə təsdiq edildi: ♦ Fətəli xan Xoyski (bitərəflər fraksiyasından) - Na zirlər Şurasının sədri və Daxili İşlər Naziri; ♦ Nəsib bəy Usubbəyli («Müsavat» partiyasından) Maliyyə Naziri və Xalq Maarifi Naziri; ♦ Xosrov Paşa bəy Sultanov («İttihad») - Hərbi Nazir; ♦ Məmməd Həsən Hacınski («Müsavat») - Xarici İş lər Naziri; ♦ Xəlil bəy Xasməmmodov («Bitərəf»lərdən) - Tica rət və Sənaye Naziri; ♦ Əkbər ağa Şeyxulislamzadə («Hümmət») - Əkinçi lik Naziri və Əmək Naziri; ♦ Xudadat bəy Məlikaslanov («Müsəlman sosialist bloku») - Yollar Naziri, Poçt və Teleqraf Naziri; ♦ Camo bəy Hacmski («Müsəlman sosialist bloku») - Dövlət Müfəttişliyi Naziri. Beləliklə hökumətin tərkibində olan 9 nəfərdən 3 nə fəri - Müsavat partiyasından, 2 nəfəri - bitərəf, 1 nəfəri hümmətçi, 2 nəfəri «Sosialistlər» blokundan, 1 nəfəri «İtti had» partiyasından idi. Şərqi Azərbaycan (Bakı quberniyası) 1918-ci ilin apre lindən Sovet Rusiyanın mandatı ilə buraya gəlmiş Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Kommunasını təmsil edən bolşevik-daşnak hökuməti tərəfindən zəbt edilmişdi və Azerbaycanın digər hissəsinin müstəqilliyini böyük qorxu altında saxlayırdı. Ölkənin müstəqilliyini öz milli sərhedlə-
Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|