Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
Yüklə 1,94 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Azerbaycan demoktarik Respublikası (1918-1920), B, 1998, s.171 (rus dilində). Balayev A. 1917-1920-ci illərdə Azərbaycan milli azadlıq hərəkatı.
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). B., 1998, s. 134. 25
Azərbaycanın Milli Şurası 1919-cu ilin 29 mayında İrəvan şəhərinin Ermənistanın paytaxtı olmasına razılıq ver disə də, daşnak Ermənistanı ilə mübahisələri dinc yolla həll etmək mümkün olmadı. Ermənistan azərbaycanlılara qarşı Naxçıvanda, Zən gəzurda və Qarabağda etnik təmizləmə siyasətini keçirmək də davam edirdi. 1918-ci ilin mart ayına qədər İrəvan quber niyasında 198 kənd, 1919-cu ilin son iki aymda isə Eçmiəd- zin və Sürməli uyezdlərində 34 azərbaycanlı kəndi talan edi lərək dağıdılmışdı'. 1989-cu ilin sonunda Azərbaycan ziyalılarından Ə. Haqverdiyev Ermənistanda, Y.V.Çəmenzəminli Türkiyədə, M.Y.Cəfərov və F.Vəkilov Gürcüstanda dövlətimizin diplo matik nümayəndəsi rütbəsində işləyirdilər. Naxçıvanda (1918-ci ilin iyul-avqustunda), Zəngəzu run Sisian bölməsində (1918-ci ilin may-avqust aylyrmda), Qarabağda Andronikin, Dronun və Njdenin silahlı quldur dəstələri yerli azərbaycanlılara qarşı terror əməliyyatlarım davam etdirərək, qədim Azərbaycan torpaqlarında azərbay canlıların soyqırımını həyata keçirirdilər. Andronikin quldur dəstələri tərəfindən 1918-ci ilin yayında və payızında Zə ngəzurda 10068 nəfər azərbaycanlı qətlə yetirilmiş, 115 kənd viran edilmişdi2. Türkiyə silahlı qüvvələrinin böyük köməyi ilə Bakının Stepan Şaumyan güruhundan azad edilməsi (15/1X.18) Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə ölkənin ərazi bütövlüyü istiqamətində te’sirli tədbirlər görmək üçün im kan yaratdı. Lakin Mudros müqaviləsinə (30/X.1918) əsasən Türkiyə silahlı qüvvələrinin Qafqazdan (o cümlədən də Azərbaycandan) geriyə çəkilməsi erməni-daşnak silahlı qul 2
dur dəstələrinin yeni hücumları üçün şərait yaratdı. Andro nikin quldur dəstələri 1918-ci ilin 22 noyabrında Zəngəzu run Gorus hissəsində 30-dan çox Azərbaycanlı kəndlərinin bütün əhalisini məhv etdilər'. Azərbaycan Parlamanı 1918-ci ilin 20 dekabrında Qa rabağda general-qubematorluq yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. Bu qubematorluğun tərkibinə Cavanşir, Şuşa, Cəbrayıl və Zəngəzur dairələri daxil edildi və ərazidə gene ral-qubernator vəzifəsinə general Xosrov bəy Sultanov təyin edildi. 1919-cu ilin yazından başlayaraq Zəngəzur bölgəsin dən və ümumiyyətlə Ermənistandan 150 min azərbaycanlı erməni-daşnaklar tərəfindən vəhşicəsinə qovulmuşdu. Tam olmayan rəsmi məlumata görə isə 7729 nəfər öldürülmüşdü ki, bunlardan da 3257 nəfəri kişi, 2276 nəfəri qadın, 2196 nəfəri uşaq olmuşdur2. 1919-cu ilin 15 mayında Sovet Rusiyasının gizli kö məyi ilə Muğan-Lənkəran zonasında yaşayan rus kəndliləri nin (molokanlar) guya tələbi ilə «Muğan Sovet Respublika sı» yaradılmışdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti general X.Sultanovun komandası altında buraya 4 min nəfər lik ordu hissəsi göndərdi və iyulun 25-də süni olaraq yara dılmış «Muğan Sovet Respublikası» ləğv edildi. 1919-cu ilin mayının ortalarında Denikinin ordu hissə ləri Petrovski (indiki Mahaçqala) və Dərbəndi işğal etdi. Azərbaycana qarşı bilavasitə yönəldilmiş bu təcavüz 1919- cu ilin 26 mayında Azərbaycan Parlamanında müzakirə edil di və görülən konkret tədbirlərdən biri iyunun 14-də Dövlət Müdafiə Komitəsinin yaradılması oldu. Komitənin sədri Baş Nazir N.Usubbəyov, üzvləri isə hökumətin nazirlərindən
A.Safikürdski, X.Melik-Aslanov, M.Cəfərov və S.Mehman- darov təsdiq edildi. Ölkədə hərbi vəziyyət e’lan edildi. Kaspi dənizində (Bakı limanında) İngiltərə ordu hissə lərinin mövcudluğu (1918-ci ilin noyabrından 1919-cu ilin avqustuna qədər) Denikinin ordu hissələrinin Azerbaycan sərheddini (Dağıstandan) keçməsinə müəyyən dərəcədə mane olurdu. U.Çerçill «Dünya böhranı» adlı əsərində bu haqda belə yazır: «Qara dənizdən Kaspi dənizinə qədər uzanan bütün cənubi Qafqazda yerləşmiş Britaniya diviziyaları, bu region da bir-birinə düşmən olan xalqlar arasında sülhə zəmanət idi»’.
İngilis hərbi hissələri Azərbaycandan getdikdən sonra ABŞ Naxçıvanda öz təsiri altında general-qubematorluq ya ratmaq istədisə də bu məqsədinə nail ola bilmədi2. 1920-ci ilin 19-25 yanvarında erməni hərbi dəstələri Zəngəzurda 51 Azərbaycan kəndini talan edərək əhalisini qovdular. Erməni hərbi dəstələrinin növbəti hücumları 1920-ci ilin martın əvvəlində Şərur və Ordubad üzərinə edildi və Kəlbalı xanın hərbi dəstələri qonşu Türkiyədən köməyə gəlmiş hərbi dəstələrlə birlikdə ermənilərə öl dürücü zərbə endirdilər. Və nəhayət, 1920-ci ilin novruz bayramı axşamı, martın 22-də ermənilər Qarabağa keçid olan yeganə Əskəran keçidini zəbt edərək, qorxulu vəziyyət yaratdıqda Azərbaycan ordusunun bir korpusu general- mayor Həbib bəy Səlimovun başçılığı altında daşnakları darmadağın edərək, Şuşa və Xankəndini azad etdi. 1 2
U.Çerçill, «Dünya böhranı» (ingiliscodən tərcümə) rus dilində. M, 1932, səh.105. 2 Azərbaycan Demoktarik Respublikası (1918-1920), B., 1998, səh. 175- 176 (rus dilində). 24 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamanının siyasi fəaliyyəti Parlamanın ilk iclasında (1918-i ilin 7 dekabn) sədrliyə Əli Mərdan bəy Topçubaşov seçildikdən sonra Parlamanın açılması münasibətilə məhbuslara amnistiya verilməsi haq qında qərar qəbul edildi. Parlamanm- birinci iclasında qəbul edilmiş «Bəyanna- mə»də Türkmənçay müqaviləsinin (1828) Azərbaycana aid hissəsinin öz qüvvəsini itirdiyi e’lan edildi. Müvəqqəti hökumətin Baş Naziri Fətəli xan Xoyski hökumətin daxili və xarici siyasəti haqqında Parlamana he sabat verdikdən sonra hökumətin səlahiyyətlərinin Parlama na təhvil verildiyini e ’lan etdi. Parlamanın ilk iclasında 9 fraksiya və qrup iştirak edir di:
1) «Müsavat» fraksiyası -3 3 nəfər; 2) «İttihad» - 11 nəfər; 3) «Əhrar» - 9 nəfər; 4) «Hümmət» - 5 nəfər; 5) «Müsəlman sosialist bloku» - 5 nəfər; 6) «Bitərəflər» - 15 nəfər; 7) «Milli azlıqlar» - 4 nəfər; 8) «Rus-slavyan cəmiyyəti» - 3 nəfər; 9) «Erməni fraksiyası» - 4 üzv ilə təmsil olun muşdu1.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünün yarandığı döv rdə ən demoktarik parlaman modelinə malik idi. Belə ki, o, ölkədə yaşayan bütün vətəndaşların bərabər hüquqluluğu əsasında qurulmuşdu. M.Ə.Rəsulzadə «Əsrimizin səyauşu» (1923-cü ildə nəşr olunmuşdur) əsərində «Biz nə qazan dıq?» sualına belə cavab vermişdir: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). B., 1998, s. 134. 25 Yüklə 1,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|