39
yuta münasibəтlяrinin təşkili foрмası olub, beynəlxalq təsər-
rüfatın инкишафындан иряли эялир вя дювлятлярарасы разылашмалар-
ла тянзимлянир.
Еhtiyat valyuta statusunu əldə etmяyin obyektiv ilkin
yollаrы aşağıdakılardır:
- ölkənin istehsalda, mal və kapital ixracında, qızıl-valyu-
ta еhтийyaтlaрыnda dünyada apaрыcı mövqeyə malik olması;
- inkişaf etmiş kredit-baнk sisteminə (hяmçinin xaric-
də) malik olması;
- təşkil edilmiş və tutumlu bоrc kapitalı formasına ma-
lik oлмası;
- valyuta əməliyyatlaрыныn liberallaşdıрыlması.
Beynялхalq hesablaşma vahidlərinя aşağıdakılar aid
edilir:
1. SDR (borc almaq üçün xüsusi hüquq).
2. AVRO (Avropa valyuta vahidi). SDR BVF-da, (bey-
нəлхalq nаьdsыz hesablaşmalar) AVRO isə Avropa qtisadi
Birliyinin Avropa əməkdaşlığı Fondunda hesablaşmalar
üçün istifadə olunur. Bu beynəлхalq aktivlərin şərti dəyяri
valyuta sяbяtinə daxil olan valyutalaрыn dəyəri və məzənnяsi-
nin dяyişməsinin orta çəkili kəmiyyяti bazasынda hesablanır.
Beynяlxalq valyuta likvidi valyuta sisteminin elemen-
tidir. Valyuta likvidinə aşağıdakılar daxildir:
- qızıl-valyuta ehtiyatlaры;
- BVF ehtiyat kreditləri; ,
- SDR vя AVRO ilя hesablar.
1.2. Valyuta məzənnəsi: təsir edən
amillər və tənzimləmə
Valyuta mяzяnnяləri aşağıdakı kimi fяrqləndirilir:
- qятi müяyyən edilmiş valyuta məzənnяləri. Onlar dar
чярчивядя дяйişilir;
-
тяrяddüd edən valyuta mяzяnnəlяri. Onlar valyutanын
базар тяляb və tяklifindən asılı olaraq dəyişir.
40
Valyuta məzənnəsinə təsir eden amillər sırasına aşağıda-
kıları aid etmək olar:
-
pul vahidinin alıcılıq qabiliyyяti və inflyasiya;
-
tədiyyə balansынын vəziyyəti;
-
müxtəlif ölkələrdя tərqli faiz dərəcяlяrinin mövcudluğu;
-
valyuta bazarlaрыnın vязиyyяtи vя valyula ilя möhtəkirliк.
Valyuta tənzimlənməsi tədbirləri sırasынa ашаğıdakıları
aid etmək olar:
- devalvasiya və revalvasiya siyasəti;
- valyuta məhdudiyyяtləri;
- valyuta məzənnələri rejiminin tətbiqi və s.
Valyuta tənzimlənməsi metodlaрыnı müəyyən şərtilik
dəряъяsi ilə tam liberal, natamam liberal və qeyri-liberal val-
yuta tянзimlяmələri kimi fərqləndirmək olar.
3. Azərbaycanın valyuta sistemi.
Azяrbaycan Respublikasında valyuta sisteminin яsa-
sıны 1992-ci ildə tədavülə buraxılmış manat təşkil edir. Val-
yuta münasibətləri sahəsində əsas qanunverici akt «Valyuta
tənzimi haqqынda» Azərbaycan Respublikasынын Qanunu
hesab olunur. Bu qanun ölkədя valyuta яməliyyatlaрыnын hə-
yata keçirilməsi prinsiplяrini, valyuta tənzimi və valyuta nə-
zarəti orqanlaрыныn sяlahiyyяtlərini, funksiyalaрыны, hüquqi
vя fiziki şəxslərin valyuta sяrvətlərinə sahib olmaq və bun-
lardan istifadə etmək, onlar barəsində sərəncam vermək sa-
həsində hüquqlaрынын, vəzifələrini vя valyuta qanunverici-
liyinin pozulmasına görя məsuliyyəti müəyyяn edir.
Hal - hazırda Azərbaycanda valyuta birjalaрыnda tələb
və təklifdən asılı olan «üzən» valyuta məzənnəsi fəaliyyət
göstяrir. Dollaрыn manata olan rяsmi məzяnnəsini Milli
Bank Bakı Бanklararası Valyuta Birjasынын (BBVB) nəticə-
ляri əsasынda müəyyяnlяşdirir.
Azərbaycanda valyuta əməliyyatlaрыны Milli Bankın müva-
fiq lisenziyasıны alan banklar və digər kredit idarяləri apara bilər.
Xarici valyutalaрыn alqı-satqısı səlahiyyətli kommersi-
ya бanklari tяrəfindən həyata keçirilir. Xarici valyutalaрыn
alqı-satqısı üzrə sövdəlяşmяləri birbaşa olaraq sяlahiyyяtli
41
banklar öz aralaрыnda, həmçinin Azяrbaycan Milli Bankынын
müяyyənlяşdirdiyi qaydalar vя şərtlər çərçivəsindя fəaliyyətи
göstяrяn valyuta birjalaры ilя həyata keçirə bilərlər. Xarici
вalyutalaрыn alqı-satqısına səlahiyyəti olmayan banklar mü-
daxilə edя bilmяz
42
I I Ф Ə S L
DÜNYA VALYUTA S STEM N N TƏKAMÜLÜ
VƏ MÜAS R VALYUTA PROBLEMLƏR
2.1. Qızыл metal staнdartındaн qızыл-deviz
standartına keçid
Dünya valyuta böhranынын mяrhəляlяri. Bu böhranын
1929-1933-cü илlяrя tяsadüf edən birinci mərhяləsində aqrar
ölkяlяrin вя müstямляkялярин valyutaları qiymətdяn düşdü.
Dünya базарынda xammala olan tяləbin azalması, həmиn öl-
kələrin tяdiyyя балаnsında böyük kəsirin əmələ gəlməsi ilə
müşahidə olunurdu. Беля ki, aqrar ölkəlяr və müstям-
ləkяlərин satdıqlaры xammalын гиймяти 50-70 % ucuzlaşdığı
halda, onлaрыn idxal etdiyi mallaрыn гиймяти əввялки сявий-
йядя qalırdı.
kinci mяrhəlяdя dünya valyuta sisteminin zəif nöqtəsi
rolu Алманийа вя Avstriyaныn payынa düşdü. 1931-ci ilin or-
talaрыna тясадüf edяn bu mərhələ hяmin ölkəlяrdяn xarici
kapitalын эетмəsi, rəsmi qızıl ehtiyatынын azalması və bank-
larын мцфlisləşmяsilə xarakterik idi. Almaniyada faktiki ola-
raq qызыl станdartı ləğv edildi.
Böhranын яn yüksяk hяddə çatdığı üçüncü mərhələdə
(1931 -ci ilin payızı) Böyük Britaniya qızıl standartынı ləğv
etdi. Ясас sяbяb isя tədiyyə balansıныn pisləşməsi idi (ixracын
чятинляшмяси vя görünməz яməliyyatlardan gяlirlяrin azalması).
Бu мярщялядя Böyük Britaniya Almaniyadan fərqli olaraq
vаlyula mяhdudiyyətləri həyata keçirmяdi.
Valyuta blokları. Dünya valyuta sistemi valyuta blok-
laрыna аyrıldı. Müəyyən şərtilik dərəcяsi ilə valyuta bloklarы-
нın aşağıдаkı xarakterik cəhətlяrini ayırmaq olar:
- asılı valyutalaрыn məzяnnəsi qrupa başçılıq edən ölkənin
valyutasынa bağlanır;
- bloka daxil olan ölkələrin beynəlxalq hesablaşmaları hege-
mon ölkənin valyutasынda həyata keçirilir;
- blok üzvlərinin valyuta ehtiyatlaры hegemon ölkədə саxlaнылыr;
- asılı valyutalarын tямinatçısı rolunda hegemon ölkənin хя-
зиnədarlıq vekselləri və dövlət istiqrazlaры çıxış edir.
Dostları ilə paylaş: |