265
əhaliyə təqdim olan nemətlər və xidmətlərin kəmiyyət və
keyfiyyətindən asılıdır.
Həyat səviyyəsi dedikdə, ölkə əhalisinin həyat şərtlərinin elə
məcmusu nəzərdə tutulur ki, o dövlətin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə
uyğun gəlsin.
Sosial-iqtisadi kateqoriya olan «həyat səviyyəsi»nin əsas cəhəti
ondan ibarətdir ki, o, yalnız bütöv əhalinin deyil, həm də ayrı-ayrı
qrupların tələbatlarının reallaşmasının xarakter və miqyasını ifadə
edir.
Həyat
səviyyəsi
kateqoriyası
başqa
sosial-iqtisadi
kateqoriyalardan fərqli olaraq, onların çoxunu keyfiyyət baxımından
birləşdirir. Həyat səviyyəsinin komponentləri kimi keyfiyyət cəhətdən
zənginləşdirilmiş həyat tərzi, həyat şəraiti və ətraf mühit çıxış edir.
Məsələn, həyatın keyfiyyəti anlayışını xarakterizə edərkən, onu yalnız
qida
keyfiyyəti
(kaloriyi,
zulalın
miqdarı,
yağlığı)
ilə
məhdudlaşdırmaq olmaz.
Həyat səviyyəsi işçinin, onun ailə üzvlərinin, bütövlukdə əhalinin
təlabatının ödənilmə dərəcəsi ilə müəyyən edilir. Ona görə də əhalinin
gəlir mənbələri, real və nominal əmək haqqı onların maddi təminatı,
maddi rifahı üçün əsas şərtdir. Həyat səviyyəsi həyatı nemətlərin
normativləri ilə müəyyən edilsə də, onun real təminatı bütövlükdə
ölkənin iqtisadi potensialı, hər bir vətəndaşın, əhali qruplarının faktiki
imkanları, gəlirləri və əmək haqqı ilə məhdudlaşır və yaxud genişlənir.
Ona görə də həyatın dəyəri pul formasında ifadə olunan maddi
nemətlər və xidmətlərin həm norma (normativ) və həm də faktiki
istehlakının kəmiyyəti, miqdarı ilə müəyyən olunur.
266
Həyat səviyyəsində maddi təminatın rolunu müxtəlif variantlı
göstəricilərlə ifadə etmək olar. Məsələn, ÜDM-un, milli gəlirin həcmi,
əhalinin nominal gəlirləri, sahibkarlıq gəlirləri, əmək haqqı fondu,
əmtəə
dövriyyəsinin
həcmi,
əhalinin
əmanət
banklarındakı
əmanətlərin məbləği, pensiya fondunun ümumi həcmi, mənzil
fondunun həcmi, yerinə yetirilmiş xidmətlərin həcmi. Əhalinin hər
nəfərinə görə - hər adambaşına düşən: real gəlirlər, sahibkarlıq
gəlirləri, xidmətlərin həcmi, hər əmanətin orta miqdarı, minimum və
orta əmək haqqı, minimum və orta pensiya, əmtəə dövriyyəsi. Həmin
göstəricilərdən, məsələn, qiymətdən istifadə edərək əhalinin ayrı-ayrı
sosial-demoqrafik qrupları üzrə minimum istehlak büdcəsini və onun
strukturunu müəyyənləşdirmək olar. Burada minimum istehlak
büdcəsi, yaşayış minimumu, minimum istehlak səbəti, minimum əmək
haqqı, əmtəə, məhsul və xidmətlərin minimum normativləri, əmtəə və
xidmətlərin qiymətləri əsas götürülür. Minimum istehlak büdcəsinin
orta, yüksək, normal səviyyəli həyatın dəyəri göstəriciləri ilə müqayisə
etmək, həmin səviyyələrdə onun xüsusi çəkisini hesablamaq
mümkündür. Burada minimum istehlak büdcəsini necə deyərlər,
rasional istehlak büdcəsi ilə müqayisə etmək, regionlar üzrə isə
istehlak “səbətinin” dəyərini bazis dövründəki həyatın dəyərinə
bölməklə müəyyən etmək olar. Həm də regionlar, ərazilər üzrə həyatın
dəyəri indeksi, həyatın dəyəri fərqləri hesablanarkən onu yalnız
istehlak qiymətləri indeksi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Həyatın
dəyəri indeksi daha geniş və əhatəlidir. Əhali gəlirləri, yaşayış
minimumu, minimum istehlak büdcəsi arasında istər nisbətlər və
istərsə də reallıq baxımından mövcud vəziyyət təhlil olunmalıdır..
267
Həyat səviyyəsi həyatı nemətlərin normativləri ilə müəyyən edilsə
də ,onun real təminatı bütövlükdə ölkənin iqtisadi potensialı, hər bir
işçi və adamın, əhali qrupunun faktiki imkanları, gəlirləri və əmək
haqqı ilə məhdudlaşır və yaxud genişlənir. Ona görə də həyatın dəyəri
pul ifadəsində ifadə olunan maddi nemətlər və xidmətlərin həm
norma (normativ) və həm də faktiki istehlakının kəmiyyəti, miqdarı ilə
müəyyən olunur.
Müasir dövrdə həyatın dəyəri, həyat səviyyəsi göstəriciləri xeyli
genişlənmiş və zənginləşmişdir. Həyat səviyyəsində maddi təminatın
rolunu müxtəlif variantlı göstəricilərlə ifadə etmək olar.Məsələn,
ÜDM-un, milli gəlirin həcmi, əhalinin nominal gəlirləri, sahibkarlıq
gəlirləri, əmək haqqı fondu, əmtəə dövriyyəsinin həcmi, əhalinin
əmanət banklarındakı əmanətlərin məbləği, pensiya fondunun ümumi
həcmi, mənzil fondunun həcmi, yerinə yetirilmiş xidmətlərin həcmi və
s. Əhalinin hər nəfərinə görə isə - hər adambaşına düşən: real gəlirlər,
sahibkarlıq gəlirləri, xidmətlərin həcmi, hər əmanətin orta miqdarı,
minimum və orta əmək haqqı, minimum və orta pensiya, əmtəə
dövriyyəsi, mənzil fondu, milli gəlirin istehlak fondu kimi göstəricilər
nəzərdən keçirilməlidir..Həmin və digər göstəricilərdən, məsələn,
qiymətdən istifadə edərək əhalinin ayrı-ayrı sosial-demoqrafik
qrupları üzrə minimum yaşayış büdcəsini və onun strukturunu
müəyyənləşdirmək olar. Burada minimum istehlak büdcəsi, minimum
yaşayış büdcəsi, minimum istehlak səbəti, minimum əmək haqqı,
əmtəə, məhsul və xidmətlərin minimum normativləri, əmtəə və
xidmətlərin qiymətləri əsas götürülür.
268
9.3. Həyat səviyyəsinin qiymətləndirilməsində yaşayış
minimumunun nəzərə alınması
Dünya Bankı əhalisinin sayı 30 min nəfərdən çox olan ölkələrin
inkişafını öyrənmək məqsədi ilə həyata keçirdiyi tədqiqatların
yekununa əsasən bu ölkələr adambaşına düşən ÜDM-un həcminə görə
aşağıdakı qruplara ayrılmışdır:
1. ÜDM-un adambaşına düşən həcmi 760 ABŞ dollarına bərabər
və ondan az olanlar – yoxsul dövlətlər;
2. ÜDM-un adambaşına düşən həcmi 761-3030 ABŞ dolları
arasında olanlar – aşağı orta gəlirli dövlətlər;
3. ÜDM-un adambaşına düşən həcmi 3031-9360 ABŞ dolları
arasında olanlar – yuxarı orta gəlirli dövlətlər;
4. ÜDM-un adambaşına düşən həcmi 9361 ABŞ dollarına bərabər
və ondan çox olanlar – yüksək gəlirli dövlətlər.
Bu üsulla ölçülən həyat səviyyəsi üzrə Azərbaycan yuxarda
göstərilən qruplardan üçüncü qrupa aid edilir, çünki 2007-ci ildə
ÜDM-un adambaşına düşən həcmi 3168,5 manat təşkil etmişdir, bu da
muvafiq olaraq 3660,6 ABŞ dollara bərabərdir.
2000-2008-ci illərdə ölkəmizin neft müqavilələrindən əldə etdiyi
gəlirlər (bonus, mənfəət, tranzit gəlirləri) iqtisadiyyatın dinamik
inkişafına və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə əhəmiyyətli
dərəcədə təsir göstərmişdir. Beləliklə, 2007-ci ildə ölkənin durumu
nəzərə çarpan dərəcədə yaxşılaşmış və əsas makroiqtisadi
göstəricilərin dinamik artımı davam etmişdir. Belə ki, 2006-cü illə
müqaisədə 2007-ci ildə ÜDM-un həcmi 43,0% artaraq, 26,8 mlrd.
manat, o cümlədən adambaşına düşən həcmi 41,4% artaraq 3168,5
Dostları ilə paylaş: |