Azərbaycan döVLƏT ĠQTĠsad unġversġtetġ «magġstr hazirliği məRKƏZĠ» Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
76
4. Giriş baryerlərinin yüksək olması. Bir tərəfdən, adətən iri firmaların yüksək rəqabət qabiliyyəti və onlann müqavimət göstərməsi ehtimalı üzündən oliqopol bazara çıxmaq çətindir. Digər tərəfdən, bazara daxil olmaq üçün baryerlər lap əvvəldən yüksək olan sahələrdə prinsip etibarilə oliqopoliya yaranır. 5. Oliqopolistlər tərəfindən qiymətlərə bu və ya digər dərəcədə nəzarət edilməsi mümkündür. Oliqopoliya şəraitində bazar subyektləri özlərini müxtəlif şəktldə apara bilərlər: a)
mükəmməl rəqabət halında olduğu kimi öz rəqiblərinin davranışını nəzərə almamaq; b)
c)
başqa istehsalçılarla sövdələşmək. Sonuncu halda qiymətlərə əhəmiy- yətli dərəcədə təsir göstərmək imkanı yarana bilər. Oliqopol bazarın iştirakçılarının bazarda davranışının xaratkerindən asılı olaraq gizli oliqopoiiyanı və üstünlük oliqopoliyasını fərqləndirirlər. Oliqopolistlər öz aralarında tamamilə sövdələşə biləcəyi və ya özlərinin qarşılıqlı asılı olmasını nəzərə alacağı vəziyyətdə gizli oliqopoliya yaranır. Ən iri firmanın sahə üzrə satışın ümumi həcminin 60-80%-nə nəzarət etdiyi bazarlarda isə üstünlük oliqopoliyası yaranır. Bu halda həmin firma başqa iştirakçılarla sövdələşmədən, bazarın bir hissəsini onlara güzəşt edir, sonra isə bazarın onun nəzarəti altında olan 60-80%-də özünü inhisarçı kimi aparır. Xalis inhisarçılıq o deməkdir ki, sahədə təküfin həcminə və yaxın substitləri olmayan əmtəənin qiymətinə tamamüə nəzarət edən yalnız bir satıcı var. İnhisarın əsas xüsusiyyətləri bunlardır: 1.
əksər şəhərlərdə ictimai istifadə müəssisələri (qaz, su kəməri, elektrik, telefon) inhisarçılardır. Mahiyyət etibarilə Rusiyanın bank sistemində onilliklər boyu bu vəziyyət mövcud olmuşdur. Düzdür, formal cəhətdən həmişə bir neçə bank olmuşdur. Lakin əvvələn onlar hamısı dövlət banklan idi; ikincisi, onların fəaliyyət 77
dairələri sahə əlaməti üzrə bölünmüşdür; üçücüsü, onlar müəyyən fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq üçün müstəsna hüquqa malik idilər (bank işinin dövlət inhisarı, dövlət valyuta inhisarı). 2.
Məhsulun unikallığı, yaxşı və ya yaxın əvəzedicilərin olmaması. Alıcının mövqeyindən bu fakt o deməkdir ki, inhisarçı firmanın əmtəəsini almağın məqbul alternativi yoxdur. Alıcı ya həmin məhsulu inhisarçıdan almalı, ya da bu məhsulsuz ötüşməlidir. 3.
satıcının rəqibləri yoxdur, onun məhsulu ünikaldır və prinsip etibarilə həmin məhsulu reklam etməyə heç ehtiyac da yoxdur. Lakin bu o deməkdirmi ki, firma müəyyən bazarı bir dəfə inhisarlaşdırdıqdan sonra «rahat yata bilər»? Təcrübə göstərir ki, inhisarçı da rəqabətin müəyyən təzahürləri ilə üzləşə bilər: a)
potensial rəqabət, yəni həmin sahədə yeni istehsalçıların yarana bilməsi. Hətta giriş baryerləri çox yüksək olduqda da bu imkanı nəzərə almamaq olmaz. Yalnız hüquqi baryeləri dəf etmək mümkün deyildir. Bu halda mövcud firmanın inzisarçı mənfəəti nə qədər yüksək oisa, potensial rəqabət təhlükəsi bir o qədər güclü olur; b)
yeniliklərin rəqabəti, yəni yeni texnologiyaların tətbiq edilməsi, əmtəənin istehlak xassələrinin təkmilləşdirilməsi. Əmtəələrin çeşidinin daim yeniləqməsi, əmtəənin həyat tsiklinin azalması tendensiyası müşahidə olunan indiki şəraitdə rəqabətin bu növü xüsusilə əhəmiyyətlidir. Bu cür rəraqəbt üzündən inhisarçı özünü təhlükəsiz hiss edə bilmir, çünki rəqabət təhlükəsi ən gözlənilməz tərəfdən yarana bilər. Ona görə də inhisarçı həm əmtəənin keyfiyyətini təkmilləşdirməklə, həm də əmətəənin istehsal edilməsi üçün yeni, daha qənaətli üsulların tətbiq edilməsi və sonra qiymətlərin azaldıiması ilə məşğul olmağa məcburdur;
78
c)
əvəzedici əmtəələr tərəftndən rəqabət. İlk baxışda əvəz edilən əmtəədən çox uzaq görünən əmtəələr də əvəzedicilər rolunda çıxış edə bilər. Məsələn, brilyant satan inhisarçı hətta çox iri olmayan turist firması tərəfindən rəqabətlə üzləşə bilər. Turist firmasının reklam kampaniyası nəticəsində potensial brilyant alıcılarının bir qismi öz pullarını turist səfərinə xərcləmək qərarına gələ bilərlər. ç) idxal malları ilə rəqabət. Hər bir ölkənin daxili bazarı həmin bazara xaricdə istehsal edilmiş əmtəələrin yarana bilməsi baxımından bu və ya digər dərəcədə açıq olması ilə səciyyəvidir. Aydındır ki, bir (və ya hətta bir neçə) ölkə miqyasında istehsalı inhisarlaşdırılmış firma sərbəst xarici ticarət şəraitində yenə də rəqabətdən qorunmayacaq və bazar üzərində mütləq nəzarət imkanına maük omlayacaqdır. 4. İnhisarlaşdırılmış bazara daxil olmaq çox çətinləşdirilmiş və ya bunun qarşısı alınmışdır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, burada da giriş baryeləri heç də həmişə aradan qaldırıla biiməyən baryerlər deyildir. Baryerlərin xarakterindən və yüksəkliyindən asılı olaraq inhisarların üç növünü fərqləndirirlər: qapalı inhisar, təbii inhisar və açıq inhisar. Rəqabət barədə hüquqi qadağalarla (məsələn, qeydiyyata alınmış patenttərlə) müdafiə olunan inhisar qapaiı inhisardır. Əgər müəyyən sahədə uzunmüddətli orta məsrəflərin həcmi yalnız bütün bazara bir firma xidmət edən halda minimum olursa, həmin sahədə təbii inhisar yaranır. Beləliklə, təbii inhisar bütün istehsal miqyasında qənaətə əsaslanır. Açıq inhisar halında firmalardan biri ən azı müəyyən müddət ərzində əmtəənin yeganə satıcısına çevrilir, lakin rəqabətdən məxsusi müdafiə imkanına malik olmur. Bazara yeni məhsulla birinci daxili olmuş firmalar bu cür inhisarçılardır. Lakin bir müddətdən sonra bazarda onların rəqibləri də peyda ola bilər. 5. Qiymətə əhəmiyyətli dərəcədə nəzarət edilir. İnhisarçı «qiymətlə razılaşan» qismində deyil, «qiyməti seçən» qismində çıxış edir. Bunun səbəbi Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|