86
kreditləı üzıə faiz dərəcəiərinin azalması müşahidə olunur, kredit almaq imkanları
artmışdır. Bankların nəzərəçaracaq dərəcədə genişlənmiş fılial şəbəkəsinin
regionların, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına köməyi güclənmişdir.
Bununla yanaşı, yuxarıda sadalan proseslər iqtisadiyyatın bu sahısinin
qanunvericilik və institusional bazasının təkmilləşməsi ilə müşayət olunmuşdur.
Banklar haqqında,
Milli
Bank,
ipoteka haqqında
qanunlar
qəbul
edilmişdir.ÖIkəmizin bankları kororativ idarəetmənin və hesabat formalarının
beynəlxalq satandartlarını tətbiq etməyə başlamışdır. Bank infrastrukturu sürətlə
möhkəmlənmişdir - Mərkəzləşdirilmiş Kredit Reyestri, Milli Kart posessinq
mərkəzi və Milli Ödəniş Sistemi yaradılmışdır.
Lakin bank sektorunda vəziyyətin yaxşılaşmasına və əldə olunmuş uğurlara
baxmayaraq, onun indiki durumunu şişirtmək olmaz.Bank bazarında bir çox
problemlər hələ də qalmaqdadır. Bunlar ilk nöbədə yüksək kredit və yalyuta
riskləri, kreditorların hüquqlarının müdafiəsinin və menecmentin səviyyəsinin
qənaətbəxş olmaması, bankların likvidliyi və kapitallaşması dərəcəsinin, əhalinin
banklara etimadının nisbətən aşağı olması, uzunmüddətli kreditlərin qıtlığı, bank
biznesi aparılması xərclərinin yüksək olması, onun sərmayə cəlbediciliyinin və
istehsal sahəsi ilə qarşılıqlı əlaqəsinin zəifliyi, resurs bazasını genişləndirmək
mənbələrinin sayının məhdudluğu, korporativ idarəetmə mexanizmlərinin ləng işə
sahnması, kredit idarələrinin şəffaflığının yetərli olmamasıdır. Ümumi Daxili
Məhsulda bank aktivlərinin və real iqtisadiyyata kreditlərin payının aşağı olması
ölkənin bank sektorunun inkişaf miqyasının məhdudluğunu göstərir. Bu
göstəricilərə görə Azərbaycan , iqtisadi cəhətdən daha çox inkişaf etmiş dövlətlər
bir yana, hətta MDB ölkələrindən də nəzərəçarpacaq dərəcədə geri qalır.
Azərbaycan Bank Bazarında Nağd olamyan ödənişlərə keçiş prosesi getdikcə
sürətbnməkdədir. Nağd olmayan ödəmələrə keçişin dünya təcrübəsi, əhalinin
maliyyə imkanlarının banklara cəlb edilməsi ölkədəki iqtisadi vəziyyəti keyfıyyət
87
baxımından yaxşılaşdırdığını və bunun da xalqın social vəziyyətini yüksəldəcəyini
göstərir.
Bank Bazarında 2005-ci ilin yanvar ayından etibarən Azərbaycanda "İnternet
Bankçılığı" və " Mobil Bankçılıq" ödəniş sistemləri tətbiq ediləyə başlamışdır.
Hal-Hazırda Azərbaycanın Bank Bazarında Müştərilərin imkanları inkişal
etməkdə və onların tələblərinə uyğun bank xidmətləri tətbiq edilməkdədir.
88
N Ə T Ġ C Ə V Ə T Ə K L Ġ F L Ə R
Məlumdur ki, bazar rəqabətinin hər bir sahəsində müvafiq bazar
mövcuddur. Deməli, bank rəqabətinin fəailyyət sahəsi bank bazarıdır. Belə bir
sual ortaya çıxır: bank bazarı dedikdə nəyi nəzərdə tutmalıyıq? Bank bazarı ilə
yanaşı aşağıdakı bazarlar da mövcuddur: istehsal vasitələri bazarı və istehsal
xidmətləri bazarı; əmək bazarı; intellektual – informasiya məhsulları bazarı;
daşınmaz əmlak bazarı; maliyyə bazarı. Bura: ssuda kapitalları bazarı, qiymətli
kağızlar bazarı, valyuta və qiymətli metallar bazarı aiddir.
Bank bazarı anlayışına bu gün geniş izah verildikdə iqtisadi kateqoriya
olan bank rəqabətinin spesifikası xeyli itirilmiş olur. Bu spesifika ümumilikdə
bazar rəqabəti anlayışının içərisində sanki əriyir.
Odur ki, bank bazarı dedikdə yalnız spesifik mənada, yəni bank
xidmətlərinin satışı ilə məşğul olan bazarları başa dühülməlidir. Amma
göstərmək lazımdır ki, bank bazarı çox mürəkkəb bir qurum olub geniş
hüquqlara və çoxsaylı ünsürlərə malikdir.
Deyilənlərdən aşağıdakı nəticəyə gəlmək olar:
1.
Bank bazarı bank sahələri sistemi şəklində təsvir edilə biləcək bank
xidmətlərinin satış bazarının məcmusudur.
2.
Bank bazarının əsas subyektləri kommersiya banklarıdır, lakin çoxsaylı
qeyri-bank maliyyə-kredit təşkilatları və qeyri-maliyyə təşkilatları da
həmin subyektlərlə rəqabət aparır.
3.
Bank işində rəqabət sənayedə rəqabətdən gec yaranmışdır, lakin daha
yüksək intensivliyi, istifadə edilən forma və metodların daha çox
müxtəlifliyi ilə fərqlənir. Bank bazarında qrup halında rəqabət xüsusi
rol oynayır.
Azərbaycan Respublikası bank sistemini bazar iqtisadiyyatı sisteminə uyğun
qurmuş olduğuna görə bankların xidmətləri də bu istiqamətdə inkişaf etdirilib
89
dərinləşdirilmişdir. Buna imkan verən ölkədəki iqtisadi inkişaf və rəsmi dövlət
dəstəyinin olmasıdır.
Azərbaycan Respublikasının iqtisadi və sosial inkişafının yekunlarına həsr
edilən iclasların materiallarından bunu aydın görmək olar.
Bu səviyyədən olan rəsmi bildiriş bank işinin, konkret olaraq onun
xidmətlərinin təşkili və inkişafının zəruri iqtisadi bazaya arxalanması deməkdir.
Bank xidmətlərinin beynəlxalq təcrübəyə meyl göstərməsi, xidmət növlə-
rinin müəyyən olunub tətbiqində Azərbaycanın öz imkanlarını və ehtiyaclarını
nəzərə alıb irəliləməsi bu sahədə mühüm istiqamətlər kimi qiymətləndirilə bilər.
Azərbaycan yüksək sürətlə inkişaf etdiyinə görədir ki, Respublika Prezidenti
İ.Əliyevin ifadəsində «dünya iqtisadiyyatına çox sürətlə intqerasiya özünü bütün
sahələrdə göstərir». Bank sistemi həmin intiqrasiyada iştirakçı olmuş və ondan
kənarda qala bilməz.
Dünya (xarici) təcrübəyə istinad edilməklə bankların aktiv-passiv
əməliyyatları tərkibində hallandırılır. Bunlar bank tərəfindən müştərilərin tapşırığı
ilə müəyyən haqq alınmaqla həyata keçirilən komissiya, vasitəçilik əməliyyatlarını
təmsil edir. Bank xidmətlərinin həmin qrupu xidmətlər sayılır. Həmin xidmətlərin
tərkibində müştərilərin tapşırığı ilə yerinə yetirilən bir sıra xidmət növləri vardır.
Komissiya əməliyyatlarına bərabər tutulan xidmətlər bankın o
əməliyyatlarını təmsil edir ki, onlar müştərilərin tapşırığı ilə onların hesabına
həyata keçirilir və banka komissiya haqqı şəklində gəlir gətirir.
Onların məcmusunu belə qəbul edirik: debitor borclarının inkassasiyası üzrə
əməliyyatlar; köçürmə əməliyyatları, ticarət-komissiya (ticarət-vasitəçilik)
əməliyyatları; o cümlədən müştərilər üçün qiymətli kağızların, qiymətli metalların
alınması və satılması, faktorinq, lizinq; etibar (trast) xidmətləri; müştərilərə
məsləhət; hesablaşma-kassa xidmətləri.
Dünya təcrübəsində bankların xidmətlərindən əldə edilən gəlirlərin onların
rentabelliyinin yüksəldilməsində mühüm mənbə olduğunu və hətta, bəzi ölkələrdə
90
mənfəətin 40 %-ə qədərinin xidmətlər sayəsində əldə olunması bunların rolu
haqqında mühüm nəticə hesab edilə bilər.
Bank xidmətlərinin dünyəvi praktikasının öyrənilməsi onların tətbiqi üçün
olan imkanların meydana çıxarılmasını tələb edir. Buna imkan verən maddi şərait
odur ki, Azərbaycanda formalaşmış bank sistemi mövcuddur, ölkənin iqtisadiyyatı
çoxsahəlidir, sabitlik özünü göstərir. Təsisat məsələsinin həll olunduğu nəticəsinə
gəlmək olar.
Azərbaycan Respublikasında Mərkəzi Bank özünün vəzifələrinin həyata
keçirilməsində Azərbaycan iqtisadiyyatı ilə yanaşı olaraq dünyada gedən
proseslərin öyrənilməsinə, onların nəzərə alınmasına diqqət verir ki, bu da dünya
iqtisadiyyatında böyük dəyişikliklərin baş verməsi və təsirləri ilə əlaqədardır.
Dünya təcrübəsi öyrənilməklə belə nəticəyə gəlmək olar ki, bankların
spesifik xarakterli xidmətləri heç də hər yerdə olmur, yaxud ayrı-ayrı hallarda
həmin xidmətlərdən istifadə olunur.
Spesifik xarakterli bu kimi xidmətlərin tərkibinə xidmətlərin bir sıra növləri
aid edilə bilər. Bankların əmtəə-komisyon xidmətləri; forfeytinq xidmətləri;
bankların təsisçilik xidmətləri; zəmanətlər və qarantiyaların banklar tərəfindən
verilməsi; bankların anbar xidmətləri; bank tərəfindən elmi-texniki xarakterdə
işlərin hazırlanması; bankların sair xidmətləri.
Spesifik xarkterli bank xidmətlərinin özünə münasib xüsusiyyətləri, təşkili
əsasları və icrası vardır.
Məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə və banklar arasında rəqabət artdıqca
daha çox sayda xidmətlər göstərilməsinə meyllərin güclənməsi qanunauyğun
prosesdir. Bu prosesdə həm də bankların iş səviyyəsi də yüksəlir. Əhalinin daha
çox hissəsinin bank xidmətləri ilə əhatə edilməsi tələb olunur.
Xarici təcrübəyə görə bəzi ölkələrdə əhalinin 80 %-ə qədəri bankda, sığorta
cəmiyyətində və ya bir neçə maliyyə-kredit institutunda bank hesabı açmaqla
müvafiq xidmətlərdən istifadə edir.
91
Müasir dövrdə banklar həm ticarət-sənaye kliyenturası ilə, həm də fərdi
şəxslərlə əlaqələrin inkişafına böyük əhəmiyyət verirlər. Böhranlı dövrlər istisna
olmaqla bunlar bank xidmətləri bazarında yeni mərhələnin başlanması kimi
qiymətləndirilir.
Bank xidmətləri bazarındakı inkişafın birinci istiqaməti artıq mövcud olan
bank xidməti və əməliyyatları növlərinin təkmilləşdirilməsidir.
Bank xidmətlərinin inkişaf etdirilməsində ikinci böyük istiqamət müştərilər
üçün prinsipcə yeni, əvvəllər tətbiq edilməyən xidmətlərin təşkil edilməsidir. Bu
istiqamət bir çox banklarda bank siyasətinin müəyyən həlqəsinə çevrilməlidir. Bu
isə bankların öz fəaliyyətində mühüm funksional və struktur dəyişiklikləri
aparılmasına gətirib çıxara bilər.
Böhrandan əvvəlki dövrdə xarakterik olan hallar dünya təcrübəsində banklar
arasında rəqabətin güclənməsi, bank işində texnoloji inqilab olmuşdur. Üstünlük
müştərilərə xidmətin yeni formalarının inkişafına verilmiş, bank xidmətləri
bazarında yeniləşmə prosesləri getmişdir.
Bank xidmətləri sahəsində dünya təcrübəsinin, qanunçuluq bazası həcminin,
iqtisadi ədəbiyyat mənbələrində yer almasının dərəcəsi bu xidmətlərin nə qədər
əhəmiyyətli olmasını səciyyələndirir.
Bunlar öyrənilib nəzərə alınmaqla nəticəyə gəlinir ki, bank xidmətləri
sahəsində aparıcı istiaqmətlər olaraq bankların hesablaşma-kassa xidmətləri;
faktorinq xidməti; lizinq xidməti; trast xidmətləri əsas götürülə bilər.
Azərbaycan Respublikasında həmin xidmətlər sırasında ən əhəmiyyətlisi
bankların hesablaşma-kassa xidmətləri olduğu nəticəsinə gəlirik. Bu sahədə keçmiş
və yeni təcrübədən hərtərəfli istifadə edilməlidir.
Bank xidmətlərinin digər aparıcı hesab etdiyimiz növlərinin çox böyük
prosedurları və incəlikləri vardır ki, onların geniş tətbiqi gələcəyin işidir və
tədricilik əsas götürülməlidir.
92
Ġ S T Ġ F A D Ə E D Ġ L M Ġ ġ Ə D Ə B Ġ Y Y A T L A R
1.
Abbasov G.M., Məmmədov Z.F., Rzayev R.M və b. Bank işi və
elektron bankçılıq. Dərslik. Bakı, 2003
2.
Bağırov M.M. Banklar və bank əməliyyatları. Dərslik. Bakı, 2003
3.
Meybullayev M., Babayev Ə.İqtisadi nəzəriyyə. Dərslik. Bakı, 2005
4.
Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. Учебник. М., 1997.
5.
Лаврушин О.И. Банковские операции. Учебное пособие. М., 1995
6.
Лаврушин О.И. Банковское дело. Учебник. М., 2006
7.
Жуков Е.Ф. Банковское дело. Учебник. М., 2006
8.
Белоглазова Г.Н. Банковское дело. Учебник. М., 2006
9.
Букато В.И. и др. Банки и банковские операции в России. М., 1996
10.
Коваленко С.Б. Финансовый рынок. Учебное пособие. Саратов.
1997
11.
Маркова О.М. и др. Коммерческие банки и их операции. М., 1995
12.
Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М., 1994
13.
Коробова Г.Г. Банковское дело. Учебник. М., 2006
14.
Поляк Г.Б. Финансы, денежное обращение, кредит. Учебник. М.,
2007
15.
Галанов В.А. Основы банковского дела. Учебник. М., 2007
16.
Банковское дело. Учебник. Под ред. Г.Г.Коробовой. М., Экономист,
2006
17.
Жарковская Е.П. Банковское дело. Учебник. М., Омега – л. 2005
18.
Основы банковской деятельности (Банковское дело). Учеб.пособие.
М., 2001
93
19.
Организация деятельности коммерческого банка. Под ред. К.Р.
Тагирбекова. М., Мир, 2004
20.
Журнал. «Деньги и кредит». М., 2005-2015 гг.
21.
Журнал «Финансы и кредит». М., 2005-2015 гг.
22.
Журнал. «Банковское дело». М., 2005-2015 гг.
94
РЕЗЮМЕ
Во всем мире банковский рынок — одно из наиболее
прибыльных направлений банковской деятельности. Начавшийся
экономический подъем, рост занятости и доходов населения создали
необходимые предпосылки для роста востребованности банковских
услуг частными лицами и формирования устойчивого спроса на них.
Банковский рынок имеет колоссальный потенциал роста и развития.
Формирование комплекса банковских услуг, обеспечило банкам
получение постоянных устойчивых доходов от обслуживания
розничных клиентов. При этом значительное место отведено
комиссионно-посредническим
и
сервисным
услугам,
ориентированным на разные группы потребителей. На данном
рынке важно обеспечить стандартизацию продуктов, упрощение
технологии их продвижения и на этой основе — снижение затрат
банка.
SUMMARY
Around the world the banking market-one of the most profitable directions of
bank activity .The begun economic recovery ,growth of employment and the
income of the population have created necessary prerequisites for grow of a
demand of banking services by individuals and formations of steady demand for
them .
The banking market has the enemous potential of growth and development.
Formation of a complex of banking services , has provided to banks the constant
steady income from service of retail clients.
In this market of banking services it is important to provide standardization of
products,simplification of technology of their advance and on this – decrease in
expenses of bank.
95
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
«MagistrMərkəzi»nin Maliyyə-Bank işi - (060403)
üzrə magistri İsmətli Mirməhəmməd Səbuhi oğlunun
«Bank xidmətləri bazarının təhlili» mövzusunda
magistr dissertasiyasının
R E F E R A T I
Mövzunun aktuallığı. Bank xidmətləri bazarı elə bir bazardır ki,
burada əmtəə pul, kredit və digər bank xidmətləridir. Bununla əlaqədar
olaraq bank bazarını pul-kredit bazarı kimi də səciyyələndirmək olar. Pul-
kredit bazarı müasir pul-kredit siyasətinin institut əsasına aid edilir, çünki o
iqtisadiyyatda pul-kredit tənzimlənməsinin bazar modelinin mühüm
həlqəsidir. Azərbaycanda bank infarstrukturu qurulduğu, kommersiya
banklarının inkişaf mərhələsində olduğu bir dövrdə bank xidmətləri bazarının
araşdırılması prioritet istiqamətlərdən biridir. Odur ki, bank xidmətləri bazarının
və onun xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və təhlil edilməsi günün aktual
məsələsidir.
Problemin öyrənilmə səviyyəsi. Bank xidmətləri bazarı və onun
xüsusiyyətlərinə aid dünya ölkələrində və Azərbaycanda bir sıra tədqiqat
işləri
aparılmışdır.
Bu
istiqamətdə
D.Bağırovun,
M.Həsənlinin,
M.M.Sadıqovun, R.A.Bəşirovun, R.M.Rzayevin, M.M.Bağırovun,A.Kə ri-
movun, Z.F.Məmmədovun, E.M.Sadıqovun tədqiqatlarını göstərmək olar.
Tədqiqatın məqsədi və vəzifələri. Dissertasiya işinin əsas məqsədi
Bank xidmətləri bazarı və onun xüsusiyyətlərini araşdırmaq və
müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.
96
Tədqiqat işinin məqsədinə uyğun olaraq aşağıdakı sadalanan vəzifələr
qarşıya qoyulmuş və öyrənilmişdir:
- bank bazarını araşdırmaq;
- bank bazarı iştirakçılarına ümumi xarakteristika vermək;
- bank xidmətləri bazarının quruluşunun təkmilləşdirilməsi istiqamət -
lərini öyrənmək;
-
bank, maliyyə və pul bazarlarının qarşılıqlı əlaqəsini
səciyyələndirmək;
- bank bazarının quruluşunu və qanunauyğunluqlarını təhlil etmək;
- bank xidmətləri bazarında rəqabəti öyrənmək və araşdırmaq;
- bank xidmətləri bazarında rəqabətin formatalarını müəyyənləşdirərək
ətraflı şərh etmək;
- bank xidmətləri bazarının inkişaf istiqamətlərini araşdırmaq.
Tədqiqatın obyektini bank xidmətləri bazarının nəzəri və praktiki
məsələləri təşkil edir.
Tədqiqatın predmetini isə müasir şəraitdə bank xidmətləri bazarının
formalaşması xüsusiyyətləri və təhlili ilə bağlı elmi-nəzəri məsələlərin
öyrənilməsi təşkil edir.
Tədqiqat iĢinin nəzəri-metodoloji əsasları. Tədqiqatın nəzəri-
metodoloji bazasını dövlətin iqtisadi və sosial inkişaf strategiyası və
proqramından irəli gələn müddəalarla yanaşı, dünyanın və ölkəmizin
aparıcı iqtisadçı alimlərinin əsərləri, onların bank xidmətləri bazarının
təkmilləşdirilməsi haqqında nəzəri və təcrübi fikirləri təşkil edir.
Tədqiqat iĢinin informasiya bazası. Dissertasiya işində informasiya
bazası kimi Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin,
Mərkəzi Bankın, Qiymətli Kağızlar Komitəsinin, Azərbaycan Banklar
Birliyinin məlumatlarından, xarici dövlətlərin və Azərbaycanın dövri
mətbuatının təhlili üzrə məqalələrdən və internet materiallarından istifadə
edilmişdir.
97
Tədqiqat iĢinin elmi yeniliyi. Tədqiqat işinin hazırlanması prosesində
aşağıdakı elmi yeniliklər müəyyən edilmişdir:
- Dünya təcrübəsi öyrənilməklə belə nəticəyə gəlmək olar ki, bankların
spesifik xarakterli xidmətləri ayrı-ayrı hallarda həmin xidmətlərdən istifadə olunur;
- Bank bazarının əsas subyektləri kommersiya banklarıdır, lakin çoxsaylı
qeyri-bank maliyyə-kredit təşkilatları və qeyri-maliyyə təşkilatları da həmin
subyektlərlə rəqabət aparır.
- bank xidmətləri sahəsində aparıcı istiaqmətlər olaraq bankların
hesablaşma-kassa xidmətləri; faktorinq xidməti; lizinq xidməti; trast xidmətləri
əsas götürülə bilər.
- Bank xidmətləri bazarının inkişafının iki istiqaməti müəyyən edilmişdir.
Bunlardan birinci istiqaməti artıq mövcud olan bank xidməti və əməliyyatları
növlərinin təkmilləşdirilməsidir. Bank xidmətlərinin inkişaf etdirilməsində ikinci
böyük istiqamət müştərilər üçün prinsipcə yeni, əvvəllər tətbiq edilməyən
xidmətlərin təşkil edilməsidir. Bu istiqamət bir çox banklarda bank siyasətinin
müəyyən həlqəsinə çevrilir.
Tədqiqat iĢinin təcrübi əhəmiyyəti. Magistr dissertasiyasında bank
xidmətləri bazarının xüsusiyyətləri tədqiq edilmiş, burada mövcud olan
əsas problemlər aşkara çıxarılmış, onların həlli haqqında fikirlər irəli
sürülmüşdür.
ĠĢin quruluĢu və həcmi. Dissertasiya işi giriş, üç fəsil, nəticə və
təkliflərdən və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. Həcmi isə 97 səhifədən
ibarətdir.
Dostları ilə paylaş: |