7
Bank bazarı anlayışına bu gür geniş izah verildikdə iqtisadi kateqoriya olan
bank rəqabətinin spesifikası xeyli itirilmiş olur. Bu spesifika ümumilikdə bazar
rəqabəti aniayışının içərisində sanki əriyir.
Buna görə də bank bazarı dedikdə yalnız spesifik mənada, yəni bank
xidimətlərinin satışı ilə məşğul olan bazarları başa düşülməlidir. Lakin məsələyə
hətta bu cür məhdud mövqedən yanaşdıqda belə, bank bazarı çox mürəkkəb bir
qurum olub geniş hüdudlara və çoxsayh elernentlərə malikdir. Bu, bazar sisteminin
struktur elementləri arasında hədd qoyulması meyarıarının çoxsaylı olmasını
şərtləndirir. Məsələyə ciddi yanaşsaq, bir bazar barədə deyil, çoxlu bank bazarları
barədə danışmaq daha düzgün olar.
8
1.2. Bank, maliyyə və pul bazarlarının qarĢılıqlı nisbəti
Bank bazarının mahiyyətini və hüdudlarını nəzərdən keçirərkən onunla
məzmun etibarilə çox yaxın olan maliyyə bazarı və pul bazarı kateqoriyalan
arasındakı nisbətə diqqət yetirmətnək olmaz.
Maliyyə bazarı - maliyyə aktivləri ilə, yəni nağd və nağdsız pullarla, eləcə
də qiymətli kağıziarla bağlı əqdlərin həyata keçirildiyi bazardır. Bağlanan əqdlərin
xarakterindn asılı olaraq maliyyə bazarını iki hissəyə bölürlər:
1)
pul bazarı ;
2)
kapital bazarı.
Beləliklə, pul bazarı qısamüddətli əqdlərin həyata keçirildiyi maliyyə
bazarının seqmentidir (məsələn, ödənilmə müddəti bir ildən çox olmayan əqdlərin
həyata keçirildiyi bazar). Kapital bazarı uzunmüddətli (yəni bir ildən artıq müddətə
bağlanılan) aktivlərlə bağlı əqdləri birləşdirir. Lakin bazarın bu iki tipi arasında
ciddi hədd yoxdur. Heç olmasa ona görə ki, istiqrazların ödənilmə müddəti son
dərəcə müxtəlifdir.
Aktivin konkret növünə müvafiq olaraq maliyyə bazarını üç sektora bölmək
olar:
1)
kredit bazarı;
2)
qiymətli kağızlar bazarı;
3)
valyuta bazarı.
Kredit bazarı müvəqqəti sərbəstləşmiş pul vəsaitlərinin sahibləri və onfardan
borc alanfar arasında əqdləri birləşdirir. Borcalanlar qismində fiziki şəxslər,
istehsal və qeyri-istehsal müəssisə və təşkilatları və dövoət özü çıxış edə bilər.
9
Ədəbiyyatda kredit bazarını ssuda-depozitlər bazarına (maliyyə-kredit təsisatları ilə
onların əmanətçiləri arasında sövdələr), banklararası kredit bazarı (ayrı-ayrı
kommersiya bankları arasında sövdələr), banklararası kredit bazarı (ayrı-ayrı
kommersiya bankları arasında sövdələr), istehsal krediti bazan (istehsal xarakterli
məsrəflərin ödənilməsi üçün ssudalar), kommersiya krediti bazarı (satılmış
əmtəəyə görə ödənişin təxirə saiınması formasında ssudafar), istehlak krediti bazarı
(alınmış və istehlak edilmiş nemətlərin haqqını ödəmək üçün vətəndaşlara verilən
ssudalar) kimi növlərə bölürlər. Qiymətii kağıziar bazan qiymətli kağızların
emitentləri, fondların müxtəlif vasitəçiləri və son investorlar arasında sövdələr
bağlanan sahədir. Valyuta bazannda xarici vafyutanın alqı-satqısı ilə bağlı sövdələr
həyata keçirilir.
Əvvəllər universal və ixtisaslaşmış banklar arasında dəqiq hədd olurdu. Bu,
ilk növbədə onunla bağlı idi ki, bir sıra əməliyyatlar üçün qanunvericiük yoiu ilə
məhdudiyyətlər müəyyən edilirdi. Məsələn, ötən əsrin 30-cu illərində Böyük
Britaniyada investisiya fəaliyyətinə bu cür məhudiyyətlər tətbiq edilmişdi. Bu,
1929-1933-cü illərdə ümumdünya iqtisadi böhranı dövründə çoxsaylı bankların
müflisləşməsinə reaksiya tədbiri idi. İkincisi, bankların ayrı-ayrı ixtisaslaşdırılmış
əməliyyatlar hesabına əldə etdiyi mənfəət o qədər çox olurdu ki, başqa sahələrdə
fəaiiyyət göstərmək onlardan ötrü vacib olmurdu.
Nəticədə universal və ixtisaslaşmış banklar yanaşı mövcud idi. Bu halda bəzi
ölkələrin bank sistemlərində universal banklar, digər ölkəiərin bank sistemində
ixtisaslaşmış banklar üstünlük təşkil edirdi. Məsələn, ənənəyə görə İsveçrədə,
AFR-də və Avstriyada universal banklar, Böyük Britaniyada, Fransada, ABŞ-da,
İtaliyada və bəzi qeyd-şərtlərlə Yaponiyada isə ixtisaslaşmış bankların üstünlük
təşkil etməsi səciyyəvi hal idi.
Lakin son vaxtlar bir sıra ölkəiərdə bank rəqabətinin güclənməsi şəraitində
bankların fəaliyyətinin universallaşması meyli daha çox nəzərə çarpır. Universal və
ixtisaslaşmış bank arasında fərqlər get-gedə daha artıq dərəcədə qeyri-müəyyən
olur, xarici ölkələrdəki kommersiya banklannın çoxu isə bu gün bir növ «bank
10
supermarketlərinə» çevrilmişlər, həmin banklarda ən müxtəlif bank xidmətlərindən
istifadə etmək mümkündür. Bunun səbəbi maddi istehsal sahələrində diversifika-
siyanın səbəbləri ilə eynidir: uııiversal bank ixtisaslaşmış bankla müqayisədə
kommersiya riskindən daha yaxşı qorunmuşdur, o, konyunktur dəyişikliklərinə
daha çevik reaksiya verə bilər və deməli, onun rəqabətqabiliyyəti daha yüksəkdir.
Maliyyə bazarında həyata keçirilən sövdələrin xarakterindən asılı olaraq,
onun strukturlaşdırılmasının bir variantı da bundan ibarətdir ki, onu mülkiyyət
titulları bazarına və borc öhdəlikləri bazarına bölürlər. Mülkiyyət titulları
bazarında səhmlər, borc öhdəlikiəri bazarında isə bütün digər maliyyə aktivləri
həm qiymətli kağızlar formasında, həm də başqa formalarda iştirak edirlər.
Asanlıqla görmək olar ki, kommersiya bankları yuxarıda sadalanan maliyyə
bazarının bütün seqmentlərində ən aktiv fəafiyyətlə məşğuldurlar. Ona görə də bu
qənaətə gəlmək olar ki, bank bazarı və maliyyə bazarları anlayışları əsasən üst-üstə
düşür.
Son vaxtlar bir sıra ölkələrdə bank rəqabətinin güclənməsi şəraitində
bankların fəaliyyətinin universallaşması meyli daha çox nəzərə çarpır. Universal və
ixtisaslaşmış bank arasında fərqlər get-gedə daha artıq dərəcədə qeyri-müəyyən
olur, xarici ölkələrdəki kommersiya banklarının çoxu isə bu gün bir növ «bank
supermarketlərinə» çevrilmişlər, həmin banklarda ən müxtəlif bank xidmətlərindən
istifadə etmək mümkündür. Bunun səbəbi maddi istehsal sahələrində diversifika-
siyanın səbəbləri ilə eynidir: universal bank ixtisaslaşmış bankla müqayisədə
kommersiya riskindən daha yaxşı qorunmuşdur, o, konyunktur dəyişikliklərinə
daha çevik reaksiya verə bilər və deməli, onun rəqabətqabiliyyəti daha yüksəkdir.
Amma hər halda bu anlayışlar tam mənada bir-birinin sinonimi deyildirlər.
İş burasındadır ki, banklar maliyyə sövdələrinin əksəriyyətini həyata keçirmək
hüququna malik olsalar da, bu cür sövdələrin hamısını həyata keçirə bilməzlər.
Məsələn, Rusiyada bankfarın sığorta əməliyyatları aparması qadağandır, ABŞ-da
isə kommersiya bankları qiymətli kağızlarla bağlı əməliyyatlar aparmaq hüququna
malik deyildiriər (bu, Amerikanın investisiya banklarının imtiyazıdır). Bu faktı
Dostları ilə paylaş: |