11
daha dəqiq əks etdirmək üçiin yuxanda misal çəkdiyimiz maliyyə bazarı
strukturlaşmasının variantlarına daha bir variant əlavə olunur. Yuxarıdakı
variantiarda alqı-satqı obyektlərinin xüsusiyyəti əsas götürülürdü. Yeni variantda
isə bazarın seqmentJərə bölünməsi meyarı kimı maliyyə bazarının əsas
subyektlərindən (bu obyektlərin satıcılarından) istifadə edilir.
Maliyyə bazarının əsas subyektlərindən asılı olaraq onu (və onun bir
seqmenti olan pul bazarını) bank bazart, sığorta bazarı, pensiya bazarı, trast bazarı
və s. seqmentlərə bölmək olar. Nəzərə almaq lazımdır ki, yuxarıda adlarını
çəkdiyimiz bazarlar ayrıca segmentlər deyildirlər: onlar bir-biri ilə sıx əlaqədardır
və onların hüdudları kəsişir. Məsələn, əgər bankların valyuta və kredit risklərinin
sığortalanması ilə bağlı əməliyyatları həyata keçirmələrinə icazə verilmişdirsə,
onlar sığorta bazarına müdaxilə edir, sığorta şirkətləri isə, məsələn, yığım sığortası
poiislərini təklif etməklə bank bazarına daxil olurlar. Lakin adlarını çəkdiyimiz
seqmentlər bir-birindən o mənada fərqlənirlər ki, bank bazarının əsas subyektləri
(lideriəri, əsas iştirakçıları) həmişə banklar, sığorta bazarının əsas subyektləri
sığorta şirkətləri, pensiya bazarının əsas subyektləri pensiya fondları olur və s.
Başqa sözlə desək, bank bazarı, müəyyən mənada, maliyyə bazarının (və pul
bazarının) bir seqmenti hesab edilə bilər. Bu seqmentin əsas iştirakçıları banklar-
dır. Eyni zamanda, bank bazarını daha məhdud anlayış hesab etmək o qədər də
düzgün olmazdı. Bəzi hallarda (məsələn, informasiyanın təqdim edilməsi, seyf-
lərin icarəyə verilməsi, marketinq xidmətləri göstərilməsi və sair qeyri-maliy-
yə xidmətlərindən söhbət gedəndə) bank xidmətlərinin satış bazarı ənənəvi
maliyyə və pul bazarı anlayışı hüdudlarından kənara çıxa bilər.
Beləliklə, müxtəlif nöqteyi-nəzərdən bank bazarənı maiiyyə və pul bazarları
ilə müqayisədə daha məhdud və ya daha geniş qurum hesab etmək olar. Bu o
deməkdir ki, maliyyə bazarı anlayışı bank və pul bazarları anlayışlarından fərqli
müstəvilərdə yeriəşir və onları bir-biri ilə qarışdırmaq lazım deyil.
12
1.3. Bank bazarının iĢtirakçıları
Bank bazarında əsas rəqabət mübarizəsi kommersiya bankları arasında, yəni
ikisəviyyəli bank sisteminin ikinci, aşağı «mərtəbəsində» yerləşən və müştərilərə
bank xidmətləri (hər cür xidmətlə və ya onların bir qismini) göstərməkiə məşğu!
olan bank təsisatları arasında cərəyan edir. Mərkəzi banklar bankların müştərilərə
xidmət uğrunda bilavasitə rəqabətinə qoşulmamalıdır.
Ənənəyə görə, bank bazarının bir-biri ilə rəqabət aparan bu əsas qrupunun
daxilində universal və ixtisaslaşmış banklar yarımqrupları fərqlənir.
Universal bank ən müxtəlif müəssisəyə və təşkilatlara, eləcə də əhaliyə bank
xidmətlərinin bütün növlərini və ya demək olar ki, bütün növlərini göstərməklə
məşğuldur.
Ixtisaslaşmış (xüsusi) bank isə, əksinə, öz fəaliyyətini xidmətlərin bir və ya
neçə növü üzərində cəmləşdirir:
♦
əmanət bankları əhaliyə əsas etibarilə depozit xidmətləri göstərməklə
məşğuldur.
♦
tikinti-əmanət bankları krediti və əmanətçilərin öz yığımlarını
kombinə etmək yolu iiə fərdi mənzil alınmasını maliyyətəşdirirlər.
♦
ipoteka bankları daşınmaz əmiakı girov götürməklə kreditlər verir və
girov vərəqələrinin (ipotekaiarın) emissiyasınt həyata keçirirlər.
♦
investisiya bankları qiymətli kağızlar bazarında vasitəçilər qismində
çıxış edirlər.
13
♦
işgüzar banklar investisiya layihələrinin işlənib hazırlanması ilə
məşğul olurlar,
♦
klirinq banklarının fəaliyyəti təsərrüfatda hesablaşmaların təşkili üzərində
cəmləşir və s.
Əvvəllər universal və ixtisaslaşmış banklar arasında dəqiq hədd olurdu. Bu,
ilk növbədə onunla bağlı idi ki, bir sıra əməliyyatlar üçün qanunvericiük yoiu ilə
məhdudiyyətlər müəyyən edilirdi. Məsələn, ötən əsrin 30-cu illərində Böyük
Britaniyada investisiya fəaliyyətinə bu cür məhudiyyətlər tətbiq edilmişdi. Bu,
1929-1933-cü illərdə ümumdünya iqtisadi böhranı dövründə çoxsaylı bankların
müflisləşməsinə reaksiya tədbiri idi. İkincisi, bankların ayrı-ayrı ixtisaslaşdırılmış
əməliyyatlar hesabına əldə etdiyi mənfəət o qədər çox olurdu ki, başqa sahələrdə
fəaiiyyət göstərmək onlardan ötrü vacib olmurdu.
Nəticədə universal və ixtisaslaşmış banklar yanaşı mövcud idi. Bu halda bəzi
ölkələrin bank sistemlərində universal banklar, digər ölkələrin bank sistemində
ixtisaslaşmış banklar üstünlük təşkil edirdi. Məsələn, ənənəyə görə İsveçrədə,
AFR-də və Avstriyada universal banklar, Böyük Britaniyada, Fransada, ABŞ-da,
İtaliyada və bəzi qeyd-şərtlərlə Yaponiyada isə ixtisaslaşmış bankların üstünlük
təşkil etməsi səciyyəvi hal idi.
Lakin son vaxtlar bir sıra ölkələrdə bank rəqabətinin güclənməsi şəraitində
bankların fəaliyyətinin universallaşması meyli daha çox nəzərə çarpır. Universal və
ixtisaslaşmış bank arasında fərqlər get-gedə daha artıq dərəcədə qeyri-müəyyən
olur, xarici ölkələrdəki kommersiya banklarının çoxu isə bu gün bir növ «bank
supermarketlərinə» çevrilmişlər, həmin banklarda ən müxtəlif bank xidmətlərindən
istifadə etmək mümkündür. Bunun səbəbi maddi istehsal sahələrində diversifika-
siyanın səbəbləri ilə eynidir: universal bank ixtisaslaşmış bankla müqayisədə