Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 37
“İsim cümlelerinin çekim ekleri” başlığı altında aşağıdaki konular isim cümlelerinin çekim ekleri, ismin son harfinin ince ve kalın oluş durumuna göre ayrı ayrı izah edilerek örnek ve tablolarla gösterilmiştir. 1)
Birinci şahsın tekil durumuna göre, 2)
Birinci şahsın çoğul durumuna göre, 3)
İkinci şahsın tekil durumuna göre, 4)
İkinci şahsın çoğul durumuna göre, 5)
Üçüncü şahsın tekil durumuna göre, 6)
Üçüncü şahsın çoğul durumuna göre. “
sıfatlar ve sıfatların dereceleri başlıkları altında incelenmiştir (s. 126-158). “Türemiş sıfatlar” konusu, isimden türemiş ve fiilden türemiş sıfatlar olarak iki gruba ayrılmıştır. Burada isimden sıfat yapan yedi çeşit ekten söz edilmiştir. Bundan sonra yabancı dillerden Azerbaycan Türkçesine giren ve isimden sıfat yapan ekler de şu şekilde verilmiştir: Farsçadan Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden sıfat yapan bi-, na-, ba- gibi önekler ve –dar, -kar, -baz gibi son ekler çeşitli örneklerle anlatılmıştır (s. 133-134). Arapçadan Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden sıfat yapan la- gibi önek ve –î, -evî, gibi son ekler çeşitli örneklerle açıklanmıştır (s. 134-135). Rusça ve diğer Avrupa dillerinden Azerbaycan Türkçesine geçen ve isimden sıfat yapan anti-, a- (anormal gibi) gibi önekler ve –izim, -ist, -evu, -l (forma-l gibi), -loji, -tik, -ji gibi son ekler çeşitli örneklerle izah edilmiştir (s. 136-137). “Fiilden türemiş sıfatlar” konusu beş guruba ayrılarak şu şekilde anlatılmıştır (s. 137-149): 1) İsm-i Fail (etken ortaç): fiillerin normal ve edilgen köklerinin sonuna gelen –an ve –en ekinden söz edilerek bazı örnekler gösterilmiştir. 2) İsm-i Meful (edilgen ortaç): fiillerin normal ve edilgen köklerinin sonuna gelen – miş, -ar/–er, -acak/-ecek(-yacak/-yecek) eklerinden bahsedilerek çeşitli örnekler verilmiştir. 3) Fiillerin kökünün sonuna gelen ve –a/-
gereklilik çekimi olarak kullanılan –malı/-meli ve –ası/-esi(-yası/-yesi) ekleriyle fiiller in normal ve edilgen köklerinden türetilen sıfatlar örneklerle anlatılmıştır. Örnek: Ohumalı makale (Okumaya değer/okunabilir/okunacak makale). 4) Etken ve edilgen fiil köklerine gelen –ma/-me ekleriyle türetilen sıfatlar anlatılarak çeşitli örnekler sunulmuştur. Süz-me yoğurt, dol-ma tüfeng gibi. 5) Fiil kökünden sıfat yapan ve ism-i fail ve ism-i meful yapan eklerin dışında kalan –agan/-eyen, -gan/-ken, -ak/-ek, -gin/-gun (-kin/-kun), -yeci, -uk, - cak/-cek, -unc, -c, - ım/-im/-um/-om, -dik/-duk/-dig/-dug, -e gibi ekler ve bunlardan yapılan sıfatlar örneklerle anlatılmıştır. “Birleşik Sıfatlar” konusunda Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde birisi anadilin kendisinde diğeri ise Arap ve Fars dillerinden gelen iki çeşit birleşik sıfat bulunduğunu belirten yazar, anadile ait birleşik sıfatları on üç grupta incelemiş ve Arap ve Fars dillerinden gelen birleşik sıfatları ise iki madde olarak vermiştir (s. 150-154). “Sıfatların Dereceleri” başlığı altında sıfatlar dört guruba ayrılarak örneklerle şu şekilde anlatılmıştır (s. 155-158):
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 38
1)
Basit dereceli sıfatlar. 2)
Karşılaştırma bildiren sıfatlar: Bunlar –rak/-rek ve –dan/-den ekiyle yapılan sıfatlardır. Örnek: yahşirak, peserek, yuhu baldan şirindir. 3) Üstünlük Derecesi: “en, çoh, lap ve oldukça” kelimelerinden birisiyle karşılaştırması yapılan sıfatlardır. En gozel adam. Lap gozel kitap. 4) Pekiştirme sıfatları: Sıfat olan kelimenin ilk hecesinden sonra “m, p, s, ve r ” harflerinden uygun olan birisi getirilip daha sonra aynı sıfat eklenerek elde edilir. Örnek: saps arı.
5) Sıfatın küçültme derecesi: Sıfat olan kelimenin anlamında küçültme ve daraltma olan sıfatlardır. –imtil (gırmızımtıl), -tehr (gırmıztehr), -ımtırak ( gırmızımtırak), ala (ala karanlık), -şın/şin (sarışın), açık (açık sarı). 6) Sıfatın büyütme derecesi: Sıfat olan kelimenin sonuna -ca/-ce ekleri getirilerek yapılan sıfatlardır. Yahşıca, balaca gibi. “
olmayan sayılar” başlıkları altında anlatılmıştır (s. 159-171). Yazar, m iktar sayılarının eşyanın adedini bildirdiğini ve bunun birden ona kadar, onlar, yüzler, binler, milyon, milyar gibi basit sayılar ve “kaç tane?” sorusuna cevap veren ve on beş, yüz otuz sekiz gibi iki ve daha fazla sözle ifade edilen sayılardan oluşan birleşik sayılar olmak üzere iki çeşit olduğunu söylemektedir. Ayrıca Azerbaycan Türkçesinde sayılan eşyanın cinsini ve birimini gösteren sayma kelimelerinin de bulunduğunu belirterek bazılarını şu şekilde vermiştir: Nefer : İnsanları sayarken kullanılır: Altı nefer insan. Baş: Bu kelime önceleri yalnızca dört ayaklı hayvanlar için kullanılırken sonraları bazen aile için de kullanılmıştır: Beş baş öküz, sekiz baş aile. Aded/dene : Birer birer sayılan cansız eşya için kullanılır: Altı dene alma, on bir aded gar pız.
Cüt: Üç cüt ayakkabı. Dest: Bir dest yorgan. Deste : İki deste güvirçin. Gatar : İki gatar turna. Sap : İki sap ip. Göz: Dört göz otak. Sıra sayıları için–yanci, -yenci, -uncu, -üncü eklerinin kullanıldığı belirti- lmektedir. “Zamirler ” konusu “şahıs zamirleri, işaret zamirleri, soru zamirleri, belgisiz zamirler” başlıkları altında geniş bir şekilde incelenmiş ve konu ile ilgili birçok örnek verilmiştir (s. 172-195). “Fiil ” konusu hakkında genel bir bilgi verildikten sonra yapıları bakımından fiiller; “basit filler, türemiş fiiller ve birleşik fiiller” başlıkları altında üç grup olarak incelenmiştir (s. 196-205). Burada basit fiil, bir kökten meydana gelen, bir harfi değiştiğinde anlamı kaybolan ya da değişen fiiller diye tarif edildikten sonra Azerbaycan Türkçesinde altı yüze yakın basit fiilin bulunduğu belirtilmektedir. “Bazı kelimelere çeşitli ekler ilave edilerek yapılır” diye tarif edilen türemiş fiillerin tarihi geçmişinin basit fiillerden daha yakın olduğu ifade edilmektedir. Azerbaycan Türkçesinde isim, sayı, sıfat veya zamirlerin sonuna –la, -le, -laş, -leş, Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|