Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 41
Dilbilgisi konusunda yazılan kitaplar, dilbilgisi kurallarını sade bir dille anlaşılır şekilde açıklamalı, genelin anlayacağı çok kullanılan örnekler verilmeli ve bunların önemi ve özel anlamları öğrenciye iyi bir şekilde öğretilmelidir. Eserin önsöz kısmında Azerbaycan Türkçesinin ve Anadilin öğretimi ve önemi, bi rçok yerli ve yabancı kaynaktan alınan bilgiler ışığında anlatılmaya çalışılmıştır (s. 29-40). Altı kitabın bir araya getirilmesinden meydana gelen eserin birinci kitabında şu konulara yer verilmiştir: “Sesler ve harfler” başlığı altında sesin kısa bir tarifi yapılarak sesle ilgili olarak hem öğretmeye ve sınamaya, hem de yazılı ve sözlü ödeve yönelik birçok örnek verilmiştir. Sesli ve sessiz harfler konusu “sesliler, hece, yazım esnasında hece bölünmesi, kalın ve ince sesliler, kelimelerde bazı seslilerin ve sessizlerin yazılış ve söyleniş şekli” gibi başlıklar altında yapılan açıklamalardan sonra, sessiz harflerle ilgili olarak özetle aşağıdaki konulara değinilmiştir (s. 41-65): “Yeddi”, “sekkiz”, “lezzetli” ve benzeri kelimelerde çift sessiz harf yan yana gelmiştir. “At” ve “ad” kelimelerinde olduğu gibi “t” ve “d” harfleri; “ulduz” ve “namus” kelimelerinde olduğu gibi “z” ve “s” harfleri birbirine benzemektedir. “Zeyneb” ve “corab” gibi kelimelerinin sonundaki “b” harfi“p” gibi söylenmektedir. “Q =
ﻕ” harfiyle biten kelimenin sonuna sesli bir harf geldiğinde “q = ﻕ” harfi “g = ﻍ”ye dönüşmektedir. Örneğin “bulaq” kelimesinin sonuna ismin yönelme halindeki “a” harfi geldiğinde “bulaga” dönüşmesi gibi. “İpek” “ipeye” kelimelerinde olduğu gibi sonuna sesli bir harf gelen “k” harfi “y ”ye dönüşmektedir. Yine yazarken “zenbil”, okurken “zembil” örneklerinde olduğu gibi “b”den önceki “n” harfi“m ”ye dönüşmektedir. “Alfabe” başlığı altında harfin tarifi yapılarak Arap-Fars harfleriyle yazılan İran Azerbaycan’ı Türkçesinde kırk harfin bulunduğu belirtilmiş ve bu alfabe, Latin harfleriyle karşılaştırmalı olarak tablo halinde sunulmuştur (s. 66). “Cümle” başlığı altında cümlenin tarifi yapılarak cümlenin sonundaki noktalama işaretlerine ve cümle içinde kelimeler arasındaki ilişkilere değinilmiştir (s. 80-84). Eserin
ikinci kitabında sesler ve harfler konusuna devam edilmiş ve burada dudak ünlüleri düz-yuvarlak, kalın-ince oluş durumlarına göre örneklerle anlatılmıştır (s. 85-93). Kelime konusu ise yapım ve çekim ekleri bakımından incelenmiştir (s. 94-101). Daha sonra sırasıyla, isim, sıfat, fiil ve cümle konuları örneklerle izah edilmiştir (s. 106-143). Eserin
genel isimlere, ismin çekim ve çoğul eklerine yer verildikten sonra “sıfat” hakkında genel bilgiler, sıfat yapan ekler, karşılaştırma ve üstünlük sıfatları; “zamirler” konusunda kişi zamirleri ve aldığı ekler, işaret zamirleri; “fiil” başlığı altında mastar hakkında genel bilgi, türemiş mastarlar, şimdiki zaman, geçmiş zaman, gelecek zaman; “cümle kuruluşu” başlığı altında cümle ve çeşitleri, cümlede öznenin çeşitleri, kısa ve uzun cümleler, basit ve birleşik cümleler, konuşma cümleleri ve benzeri konular yer almıştır (s. 144-203). AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları 42
Eserin dör düncü kitabında “ses yapıları” başlığı altında ses çeşitleri ve kullanım şekilleri, seslerin karşılaştırılması, sert ünsüzler ve yumuşak ünsüzler, ünlü uyumu, Arap- Fars kökenli İran Azerbaycan Türkçesinde kullanılan alfabenin listesi, Arap-Fars kökenli alf abeyle yazılan İran Azerbaycan Türkçesinde sessiz aynı harfin tekrarlanması (şedde) durumunda olabilecek değişiklikler ve söyleniş şekilleri, sonu “q = ﻕ” ve “k = ک” ile biten çok heceli kelimelerin yazılışı ve söylenişi, hece, vurgu gibi konularda birçok örnekle açıklama yapılmıştır (s. 204- 225).
“Kelime=söz” başlığı altında kelimenin sözlük anlamı, gerçek ve mecaz anlamı, tek ve çok anlamlı kelimeler, yakın anlamlı kelimeler, zıt anlamlı kelimeler, çok kullanılan ve az kullanılan kelimeler, Azerbaycan Türkçesinin asıl kelimeleri ve dışarıdan gelen kelimeler, yeni ve eski kelimeler, basit ve birleşik kelimeler, kelime türetme ve ekleri, eklerin yazılışı, aynı kökten olan kelimeler, birden çok ekle türetilen kelimeler, birleşik kelimelerin kullanımı ve yazılış şekli, basit ve birleşik adlar ve birleşik adların yazılış şekli, sözlükten yararlanma kuralları, kelime incelemesi gibi konulara değinilmiştir (s. 226-257). Eserin “
beşinci kitabında”kelime yapısı (sarf) başlığı altında Azerbaycan Türkçesinde kelime türlerinin isim, sıfat, sayı, zamir, fiil, zarf, zarf tümleçleri, bağlaç, edat, modal sözler ve ünlem olmak üzere on bir çeşit olduğu belirtildikten sonra bunlar, esas kelimeler ve yardımcı kelimeler diye iki grupta incelenmiştir. Esas kelime türlerinden “isim” konusu; ismin cümledeki rolü, anlam çeşitleri, yapısı bakımdan isimler, birleşik isimler, genel ve özel isimler, isimlerin çoğul ekleri,
özel isimlerin çoğul yapılması, topluluk bildiren isimler, isimlerde iyelik ekleri, isimlerin çekimlerive çekim ekleri, isimlerin soru eki alması durumu, ismin iyelik durumu, ismin yönelme durumu, ismin belirtili ve belirtisiz nesne olma durumu, ismin bulunma durumu, ismin ayrılma durumu gibi başlıklar altında incelenmeye çalışılmıştır (s. 258-284). “Sıfat” konusu; sıfatın cümledeki yeri, sıfatın anlam çeşitleri, yapısı bakımından sıfatlar, isimlerden ve fiillerden yapılan sıfatlar, birleşik sıfatların kullanımı ve yazılış şekilleri, sıfatın dereceleri gibi başlıklar altında incelenmiştir (s. 285-294). “Sayı” konusu; sayıların cümledeki önemi, yapıları ve anlamları bakımından sayılar, belirli miktar bildiren sayıların “miktar ve birim bildiren” isimler ile kullanılması, bir varlığın sayısını tam olarak bildirmeyen peş peşe sıralanmış belgisiz sayı sıfatları, asıl sayı sıfatları, sıra sayı sıfatları gibi başlıklar altında anlatılmıştır (s. 295-305). “Zamir” hakkında genel bir bilgi verildikten sonra, zamirin çeşitleri, zamirin cümledeki yeri, zamirlerin yapılış çeşitleri, kişi zamirleri, işaret zamirleri, belgisiz zamirler, soru zamirleri, zamirlerin ismin çekim ekleriyle kullanılması gibi konular izah edilmiştir (s. 306-322). “Fiil” başlığı altında; fiilin cümledeki önemine, yapısı bakımından fiillere, geçişli ve geçişsiz fiillere, geçişli fiillerin geçişsiz fiillere ve geçişsiz fiillerin geçişli fiillere dönüştürülmesine, anlam bakımından fiillere, etken, edilgen, dönüşlü, işteş ve ettirgen fiillere, fiil yapısının anlam bakımından cümlenin kuruluşundaki etkisine, şahıssız fiillere, fiil çekimlerine ve çekim eklerine, fiilin şahıs ve tekil-çoğul durumuna göre değişimine, şahıs eklerine, fiilin zamanlarına, Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|