Azərbaycan dünya əDƏbiyyatinda beynəlxalq Simpoziumun materialları
Yüklə 9,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Səfəvilərdə farsların mövqeyi
- Səfəvilərdə türklərin mövqeyi
- Əmirlər Məclisi (Üməra-i Cəngi) idi.
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
591 quruluşunda Qızılbaş boyları və onların bəyləri (əmirləri) mühüm rol oynamışdır. Bu boyların əksəriyyəti türk boyları idi. Tarix-i Aləm - Ara-i Abbasidə 17 önəmli boy əmirinin və onların boylarının adları verilmişdir. 1
Azərbaycanın dəyərli Səfəvi tarixçisi O. Əfəndiyevin doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan (türk) boyları digər mənşəli boylara görə daha səlahiyyətli mövqelərə sahibdilər. Bu boyların əyanları hakimiyyətlərini XVI əsr boyunca I. Şah Abbasın reformlarına qədər qoruya bi lmişdilər. Türk əslli boylardan sonra fars və digər mənşəli boylar qaynaq- larda qeyd edilir. 2
idarəsində mühüm yer tutan məclislər idi. Səfəvi dövləti əsas iki – mülkü və hərbi məclis tərəfindən idarə olunurdu: a) “Divan-ı Ala”
və b) “Cəngi”. Hər iki məclis qızılbaş türk əmirlərinin toplandığı məclislərdi. Bu məclislərdə dövlətin əhəmiy- y ətli qərarları qəbul olunurdu və burada sadəcə türk mənşəli əmirlər iştirak etmə haqqına sahibdi. “Tacikiyə” adlanan münşi heyəti sadəcə bu məclisin qərarlarının qeyd
ə alınmasında və ya şahın fərmanlarının tutulmasında iştirak edirdi. Səfəvilərdə farsların mövqeyi - Səfəvilərdə “Fars” sözü əsasən vilayət adı olaraq istifadə olunmaqla birlikdə bu gün bizim istifadə etdiyimiz millət adı kimi isə “tacik” ifadəsi daha geniş istifadə edilirdi. Səfəvilərə qədər farslar xüsusən bürokratik aparatda, katiblik vəzifələrində, mövqelərini qüvvətləndirmiş olduqla- rından bu mövqelərini qorumağa davam etmişdirlər. Elə bu səbəblədir ki, onlara məxsus olan bu mövqelər milli bir kimliklə “tacikiyə” olaraq Səfəvi salnaməçiləri tərəfindən qeyd olunmuşdur. Bu mənada Səfəvi tarixçilərindən F. Sümer də haqlı olaraq qeyd edir ki, “taciklər, əvvəlki kimi, dövlətin mülkü təşkilatlarını əllərində tuturdular, amma XVI əsrdə Səlcuqlu dövründə olduğu kimi, dövlətin idarəsində nüfuz və qüdrətə çox da sahib deyildilər və dövlətin idarəsində türklər söz sahibi idilər. Səfəvilər zamanında taciklər maliyə xaricində digər işlərə qarışmırdılar”. 3
O. Əfəndiyevə görə, taciklər Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin feodal sinfinə qismən daxildilər və tabe mövqedə idilər. Venesiyalı d’Alessandirinin sözləri də bu fikri təsdiqləməkdədir. Baş müşavirlər (dövlət şurasında) söz haqqına sahib deyildilər, şah onları dəvət etmədiyi müddətcə fikirlərini söyləmə haqları yoxdu. Onlar yük- sək məqam sahibi olsalar da sultan ola bilməzdilər. Əyan olmalarına baxmayaraq hərbi vəzifələrə təyin edilmirdilər. Bu səbəblədir ki, Qızılbaş bəyləri farslara (tacik- lərə) xor baxırdılar, onları hərbi işlərə qarışmağa layiq olmayan aşağı sinif nüma- yəndələri kimi görürdülər. 4
“Tacikiyə” diyə adlanan zümrə eyni zamanda “qələm sahipləri” olaraq da qeyd olunur. Aləm Ara-i Abbasinin müəllifi İsgəndər bəy Münşi Türkman “məmalik-i məhrusə”nin (Allahın qoruduğu vilayətlərin) böyük vəzirlərini qeyd etdikdən sonra ali hüzurda xidmət edən tacikiyə adlanan qələm sahiblərinin adlarını çəkir. İsgəndər Bəy Münşi “saray təşrifat məmurlarını” (saray xidmətçiləri) - saray axırlarının məmurlarını, bəxşiş katiblərini – peşkəşnevis, rikabxana və qamçıçıxana
1
İskender Bey Münşi Türkmen, Tarih-i Alem-Ara-i Abbas-i, Çeviri Ali Genceli, (yayınlanmamış TTK Kütüphanesi tercüme No: Ter/51) I. cilt, II. kısım, s. 244. 2
3
F. Sümer, Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara 1999, s. 5. 4
O. Əfndiyev, eyni əsər, s. 197. AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
592 məmurunu, xas dəvə baxıcısını tacikiyə zümrəsi arasında göstərir, onların “
işlərə daxil edilmədiklərini, bəzilərinin “cənnətasa məclisinə” (məclis-i cənnətasa – cənnət kimi məclisə) gəlib getdiklərini və bir neçəsinin o məclisdə söz haqqına sahib olduğunu qeyd etmişdir. 1
Eyni zamanda dəftərxana-i hümayun-ı alanın möhtəsib və münşiləri də - mustoufilər, kalem ərbabının məşhurları - Tacikiyə olaraq verilmişdir. 2
Dəftərxana-i hümayun-ı ala “divan-ı ala”nın bir şöbəsi idi. Səfəvilərdə türklərin mövqeyi – yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Səfəvilərdə türk əslli boyların əmirlərin toplandığı məclislər Divan-ı ala və Cəngi idi. Səfəvi hökmdarları digər şərq müstəbidləri kimi dövlət məsələlərini öz başlarına həll edirdilər. Onların yanında məşvərətci hüququna sahib olan ali məclis (məclis-i ala və ya divan-ı ala) vardı. I. Şah Təhmasibin dövründə, məclis “dövlət işlərində böyük təcrübəsi olan şəxslərdən” – 12 nəfərdən (sultanlardan) təşkil olunurdu. “Divan- ı ala”da mövqe sırasına görə vəzir-i azam, rükn əl-dövlə qullara- ğası, nazır-ı büyutat, muqərrəb əl-xaqan divanbəyi, əmiraxurbaşı cilau (cilov), mu- qərrəb əl-xaqan həkimbaşı, tüfənkçibaşı, məclisnevis, əmirşekarbaşı və münəccim- başı, xacəsərayan, eşikağasıbaşı, mehtər, qurçibaşı (daha əvvəllər məclisə yer alır- dı, Şah Abbasdan sonra məclis toplantılarında oturduğu qeyd olunmur) otururdu. Türk əmirlərinin əsasən toplandığı məclislərdən biri də Əmirlər Məclisi
başı, 4. tüfekçiağası. 5. vəzir-i azam. 6. divanbəyi, 7. vəqiənevis) nazir-i büyutat, mustoufi- i məmalik və emirşikarbaşı da daxil olmaqla 10 səlahiyyətli əmirdən ibarətdi. Səfəvilərin son şahlarından olan Şah Sultan Hüseynin son dövrlərinə doğru nazir, mustoufi əl-məmalik və əmirşikarbaşı bəzi toplantılarda iştirak etməyə başlamışdır. Cəngi Monqol dilindədir və “düyüm”, “bağ”, “rabitə” mənası daşımaqdadır. Cəngi Minorski tərəfindən “Dövlətxana-i müharibə” - “dövlət şurası” şəklində Monqol və Teymur mənşəli bir təşkilat kimi izah edilmişdir. 3
Mühüm qərarların alındığı məşvərət şurasının üzvləri əsasən türk boylarının emirlərindən ibarətdi. Təzkirət əl-mülükə görə, Səfəvilərdə əmirlər iki yerə ayrılırdı. a) Dövlətxana əmirləri (üməra-i dövlətxana); b) qeyri dövlətxana əmirləri (üməra-i qeyri dövlətxana). a) Dövlətxana əmirləri – bunlara “mübarək dövlətxana əmirləri” də deyilirdi. Bunların hər biri xüsusi bir vəzifə ilə şərəfləndirilmişdi və “cahanpənah şah”ın dərgahında (sarayında) yaşayırdılar. Dövlətxana əmirləri qurçibaşı,
Onlar eyni zamanda “ərkan-ı dövlət-i qahirə” adlanırdılar və üməra-i cengidə (əmirlər məclisində) iştirak edirdilər. 4
b) Qeyri dövlətxana əmirləri - Bunların başında hakimlər, bəylərbəyləri, sultanlar və xanlar gəlirdi. Bu qrup “sərhəd əmirləri” (“sərhəddaran” – sərhəd mühafizləri) olaraq da adlandırılırdı. Hakimlər rütbə, mənsəb və etibar baxımından bəylərbəyinin üzərində yer alırdı. Bəylərbəyi xanlara görə üstündü, xanlar da
1
2
İskender Bey Münşi Türkmen, Tarih-i Alem-Ara-i Abbas-i, I. cilt, II. kısım, s. 272. 3 V. Minorsky, Tadhkirat al-Mulûk, A Manual of Safavid Administration (circa 1137-1725), London 1943, s. 113. 4
V. Minorsky, eyni adlı əsər, s. 44. Yüklə 9,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|