10
Azərbaycan-Dünya Ədəbiyyatında
Beynəlxalq Simpozium
Tarix boyunca fərqli mədəniyyətlərin və karvan yollarının kəsişdiyi, qərb ilə
şərqin birləşməsində önəmli bir məkan olan Azərbaycan həmişə müxtəlif səyyah-
ların səyahətnamələrində, tarixçilərin səlnamələrində, sərkərdələrin memuarlarında
yer almış, insanları, adət və ənənələri, təbiət gözəllikləri ilə şair və yazıçıları valeh
etmişdir.
Müstəqillik dövrü, tarixçi və digər tədqiqatçılara yalnız post-sovet məkanında
deyil, beynəlxalq aləmdə də tariximizin qaranlıq səhifələriniaraşdırmaq üçün yeni
imkanlar yaratmışdır. Bu məsələ indi daha aktual səslənməkdədir: Azərbaycan və
ona aid həqiqətlər, dəyərlər xarici alim və tədqiqatçıların, şair, yazıçı və səyyahla-
rın əsərlərində, tarixin önəmli şəxsiyyətlərinin memuarlarında necə əks olunmuş-
dur? Bütün bunların araşdırılıb öyrənilməsi, qloballaşan dünyada bizə aid dəyər-
lərin qorunub saxlanılması, gələcək nəsillərə miras buraxılması tarixin üzərimizə
yüklədiyi əsas vəzifələrdən biri olmuşdur.
Millətlərin tarix qarşısında daşıdığı vəzifələrdən biri də heç şübhəsiz ona xas
maddi- mənəvi dəyərlərə sahib çıxmaq, tanıtmaq və gələcək nəsillərə çatdırmaqdır.
Millətlər onlara verilən bu imkanlardan yararlana bildiyi ölçüdə mədəniyyətlər tari-
xindəki yerini alır. Azərbaycan və ona aid dəyərlərin tarix boyunca dünya ədəbiy-
yatında necə əks olunmasının araşdırılıb ortaya çıxarılması məqsədilə Xəzər Uni-
versitəsi 27-28 May 2011 tarixində Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin və
Xəzər Universitəsinin yaranmasının 20 illiyinə həsr olunmuş ―Azərbaycan Dünya
Ədəbiyyatında‖ mövzulu beynəlxalq sempozium təşkil etmişdir. Dünyanın müxtə-
lif universitetlərindən və tədqiqat mərkəzlərindən gələn alimlərin, tədqiqatçıların
iştirakıyla keçirilən bu simpoziumnəticəsində dünya ədəbiyyatında Azərbaycan ta-
rixinə, musiqisinə, mədəniyyətinə, folkloruna və ümumiyyətlə Azərbaycan haqqın-
da yazılmış şeir, nəsr, dram əsərlərinə, memuarlara və səyahətnamələrə bir daha
diqqət yetirilmiş və alimlərin diqqəti onların sistemli şəkildə tədqiqatına yönəldil-
mişdir. Simpoziumun bölmə iclaslarında Azərbaycan ədəbiyyatı, tarixi, musiqisi,
mədəniyyəti, folkloru, coğrafiyası və nəhayət azərbaycanlıların dünya ədəbiyya-
tında necə əks olunduğu, tanındığı və öyrənildiyi,150-dən cox yerli və xarici mütə-
xəssislərin, alimlərin iştirakı iləmüzakirə olunmuşdur.
27-28 May 2011 tarixində Xəzər Universitəsində keçirilən həmin beynəlxalq
simpoziumun məruzələri bu kitabda toplanmışdır.
Geniş oxuyucu kütləsinə təqdim etdiyimiz bu kitab vasitəsi ilə həm simpo-
ziumun təşkilində, həm də kitabın nəşrində başda universitəmizin qurucusu dəyərli
elm adamı prof. Hamlet İsaxanlı olmaqla əməyi keçən bütün əməkdaşlarımıza Təş-
kilat Komitəsi adından minnətdarlığımızı borc bilirik.
Təşkilat Komitəsi
AZƏRBAYCAN DÜNYA ƏDƏBIYYATİNDA Beynəlxalq Simpoziumun materialları
11
KURBAN SAİD’İN DOĞU-BATI SERÜVENİ
“Ali ve Nino” Romanında Bakü-Berlin İmgesi ve Kültür Çatışması
Yrd. Doç. Dr. Ahmet CUMA
(Selçuk Üniversitesi / Türkiye)
1937 yılında Viyana’da yayımlanan “Ali ve Nino” başlıklı roman, Rus Dev-
ri
mi ve Bakü’yü yoğun bir tarihsellik ile ön planda tutan, Kafkaslarda geçen bir aşk
hikâyesidir. Orijinal dili A
lmanca olan romanın yazarı bu tarihli baskısında Kurban
Said olarak belirtilmiştir. Yapıt yayımlandıktan kısa bir süre sonra birçok ülkede
tanınmıştır. Bakü’ye ve Kafkaslardaki eski güzel günlere duyduğu özlemi ve yoğun
sevgisini dramatik bir tarzla anlata
n yazar duygularını melankolik bir düzleme
taşıyarak dile getirmiştir. Bu roman Müslüman Ali Şirvanşir ile Hıristiyan prenses
Nino Kipiani arasındaki aşkı anlatmaktadır. Her ikisinin de aileleri evlenmelerine
rıza göstermelerine rağmen I. Dünya Savaşı ve Kızıl Ordu adeta bu aşkı zorlu bir
imtihana tabi tutarlar.
Barışçıl bir yapıya sahip olan Ali, Çar’ın istekleri doğrultu-
sun
da hareket etmeyerek savaşa katılmaz. Fakat Azerbaycan’ın bağımsızlığı için
son nefesine kadar cephede savaşır. Bütün bunlar Urs Jenny’nin de belirttiği gibi
egzotizmin kokusunu yansıtan klişeler değil, yoğun bir metamorfoz ve ekspressif
bir dönem panoramasıdır.
1
Kurban Said çağının tarihsel ve toplumsal olaylarını
ma
cera romanı türünde kurmaca düzleme aktarmada oldukça başarılı bir yazardır.
2
Ancak yazar hakkındaki spekülasyonlar, Kurban Said’in kim olduğuna dair ileri
sürülen beyanlar ve iddialar her zaman yapıtın kendisinden daha çok ön planda
olmuştur. Yazar hakkında ileri sürülen çelişkili açıklamalar yapıtın kendisini
gölgelemektedir.
Oysa “Ali ve Nino” romanı yazarının biyografisi kadar ilginçtir.
Hatta yazar ve eser bütünlüğü içerisinde edebiyat bilimi disipliniyle ele alınması
gereken bir yapıttır.
Kurban Said’in kim olduğuna dair bu güne dek yapılmış en detaylı çalışma
kuşkusuz 2005 yılında Amerika’da yayımlanmış olan Tom Reiss’ın “Oryantalist”
başlıklı çalışmasıdır. Yayımlandığı yıl çoksatarlar listelerine giren çalışma bu güne
dek 16 dile çevrilmiştir.
3
Reis “Oryantalist”te Lev Nussimbaum adının nasıl Essad
Bey’e
ve daha son
ra da Kurban Said’e dönüştüğünü birçok belgeye dayandırarak
oldukça teferruatlı anlatmıştır.
Essad Bey (1905-1942) 20.
yüzyıl Alman edebiyat tarihi kitaplarında yer
almamaktadır. Oysa o, bu isimle kısa fakat oldukça çalkantılı hayatında bilindiği
kadarıyla 17 eser vermiştir. Ayrıca bu eserlerden bazıları uluslar arası ilgi gör-
müştür. Buna rağmen eserleri zaman içinde unutulmaya terk edilmiştir. Yıllar sonra
Essad Bey’in yapıtları Almanya’da tekrar ortaya çıktığında yazarın gerçek adı tak-
ma adının arkasında yok olmuştur.
Yazar,
Berlin kültür çevresine 1926 yılında “Edebiyat Dünyası” anlamına
gelen
Die Literarische Welt
dergisi sayesinde girmiştir. 1926 ile 1930 yılları arasın-
1
JENNY, Urs, Allahs vergessener Jünger, Der Spiegel, 18. 05. 2008 / 21, s. 172
2
REISS, Tom, Oryantalist-Tuhaf ve Tehli
ke Dolu bir Hayatın Aydınlanan Sırrı, Çev. : Selda
Somuncuoğlu, İletişim Yay. , İst. 2009, s. 13
3
BRETTHAUER, Jutta, Der Orientalist. Auf den Spuren von Essad Bey –Presseinformation:
www. osburg-verlag. de/img/waschzettel/titelinfo_reiss_orientalist. pdf (13. 12. 2010)