|
Azərbaycan əDƏBİ DİLİNİn normalari
|
səhifə | 7/20 | tarix | 04.01.2023 | ölçüsü | 146,24 Kb. | | #98168 | növü | Qaydalar |
| NORMALARYAZILI DİLİN NORMALARI
Yazılı dilin normaları bilavasitə yazının meydana gəlməsi ilə bağlıdır. Yazının meydana gəlməsi dil normalarında sabitliyin qorunmasına imkan yaratdı. Normaların qorunmasına görə şifahi və yazılı dil arasında fərqlər meydana çıxdı.
Ədəbi dilin yazılı normalarının yaranmasında dilxarici amillər əsas yer tutur. Dilxarici amillərin təsiri ilə sabitləşən yazılı dil normalarına əlifba, qrafika, yazı qaydaları, durğu işarələri, alınmaların və kalkaların nizama salınması və s. daxildir.
Yazılı dilin xüsusi normaları aşağıdakılardır:
orfoqrafiya normaları;
punktuasiya normaları.
Orfoqrafik normalar. Hər bir ədəbi dilin yazısı bir-birini şərtləndirən üç komponentdən ibarətdir: əlifba, qrafika və orfoqrafiya. Qrafikanın qaydaları əlifbadan törəyir, orfoqrafiya qaydaları isə əlifba və qrafika ilə birbaşa əlaqədardır. Yazının bünövrəsi əlifba üzərində qurulur.
Yazıda fonetik normanın mühafizəsi üçün əlifbanın çox mühüm praktik əhəmiyyəti vardır. Hal-hazırda dünya xalqları öz dillərinin fonetik tələblərinə uyğun şəkildə latın, ərəb, kiril, qədim yəhudi əlifbasından və heroqliflərindən istifadə edirlər. Ümumiyyətlə, hər hansı bir əlifba sistemi başqa dillərin fonetik quruluşuna, onun səs təbiətinə tam uyğun gələ bilməz. Buna görə də hər hansı əlifbanın qəbul edilməsi zamanı onun dilə uyğunluğunu və uyğunsuzluğunu aydınlaşdırmaq, dildəki səslərin əlifbada mövcud olmayan yeni işarələrini yaratmaq bir problemə çevrilir. Dildəki səslərin əlifbada uyğun işarəsi olmadıqda yazı qaydalarında bir norma müəyyənləşdirmək məsələsi çətinləşir. Bu da əlifbada uyğunlaşma prinsipinin nəzərə alınması zəruriliyini meydana çıxarır. Azərbaycan yazısında uzun müddət ərəb əlifbasından istifadə olunmuşdur. 1928-ci il iyul ayının 2-də latın əlifbasına keçmək haqqında qərar qəbul edildi. Bu qərar yeni əlifbanın məcburi və qəti həyata keçməsindən ibarət idi. Latın əlifbasında olan qrafik işarələr Azərbaycan dilinin səs sistemini, əsasən, əks etdirə bilirdi. Bu əlifbada sait və samitlərin xüsusi işarələri mövcud idi. 1939-cu il noyabr ayının 15-də Azərbaycan yazısının latın əlifbasından rus qrafikasına keçməsi haqqında qərar verildi. Rus qrafikası əsasında tərtib olunmuş Azərbaycan əlifbasında yenidən iki mərhələ üzrə islahat aparılmışdır. Birinci mərhələ üzrə islahat 1947-ci ildə həyata keçirilmişdir. Bu islahatda Azərbaycan əlifba sistemindən bu dilin fonematik xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməyən ü hərfi çıxarılmışdır. İkinci mərhələ üzrə islahat 1958-ci ildə aparılmışdır. Bu islahatda ə, ö, g, y hərfləri əlifbadan çıxarılmışdır. 1993-cü il mart ayının 1-dən idarə və müəssisələrdə latın qrafikalı əlifba ilə işləmək barədə hökumət sərəncamları göndərilmişdir. Lakin maddi və texniki imkansızlıq üzündən Azərbaycan yazısında rus və latın əlifbaları paralel şəkildə istifadə olunurdu. Lakin sevindirici haldır ki, hazırda Azərbaycan yazısında vahid bir əlifbadan − latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə edilir.
Yazılı nitqdə orfoqrafik normalar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. “Orfoqrafiya ― yazılı nitqdə dil vahidlərinin yazılışını tənzimedici qaydalar sistemidir”1. Azərbaycan dilinin orfoepiya və orfoqrafiya qaydaları bir-biri ilə qarşılıqlı şəkildə əlaqədardır. “Orfoqrafiya yazılı nitqin, orfoepiya şifahi nitqin geyimidir. Bunların bir-birinə yaxınlaşması yazı ilə tələffüz arasındakı fərqi azaldır”2. Lakin bu yaxınlığa baxmayaraq, orfoqrafiya və orfoepiya arasında müəyyən fərqli cəhətlər, bunların hər birinin özünəməxsus prinsipləri vardır. Belə ki, dilimizdə sözlərin bir qisminin yazılışı ilə tələffüzü bir-birindən fərqlənmədiyi halda, digər qisim sözlərin tələffüzü ilə yazılışı arasında fərq vardır.
Orfoqrafiyanın əsasını orfoqrafiya qaydaları təşkil edir. Hər bir dilin öz orfoqrafiya qaydaları vardır. Orfoqrafiya qaydaları uzun illər əsaslı dəyişikliyə uğramayan və uzun müddət sabit qalan bir ictimai hadisədir. Lakin bu qaydalar tarix boyu öz sabitliyini saxlaya bilməz, onun dəyişməzliyinə daimi bir hadisə kimi baxmaq olmaz. Çünki zaman keçdikcə dildə baş verən dəyişikliklər orfoqrafiya qaydalarına da təsir göstərir, onda da müəyyən dəyişikliklər aparılmasını zəruriləşdirir, onun köhnəlmiş qaydalarının yeniləri ilə əvəzlənməsini tələb edir. Bunun isə səbəbi odur ki, orfoqrafiyanın inkişafı dilin inkişafı ilə əlaqədardır və təbiidir ki, dildə baş verən yeniliklər öz əksini orfoqrafiyada tapmalıdır. Təəssüflər olsun ki, dilimizin orfoqrafiya qaydaları 1936-1958-ci illər arasında 6 dəfə dəyişdirilmişdir. Dilimizin orfoqrafiyasının tez-tez dəyişdirilməsi, əsasən, əlifba ilə sıx bağlıdır. Belə ki, əlifba dəyişdikcə orfoqrafiyada da müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlir. Deməli, orfoqrafiyamızda dəyişiklik əlifbamızın tez-tez dəyişməsi ilə əlaqədardır. Azərbaycan yazısı 1920-ci ildən sonra müxtəlif əlifbalara (ərəb, latın, kiril və yenidən latın) əsaslanmışdır. Orfoqrafiya qaydalarının tez-tez dəyişdirilməsi yazı qaydalarının öyrənilməsi işini və praktik şəkildə tətbiqini çətinləşdirir, yazı mədəniyyətinə mənfi təsir göstərir.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiyasının aşağıdakı vacib xüsusiyyətləri vardır:
1) orfoqrafiya qaydaları ümumi razılaşmaya əsasən qəbul olunur, ümumxalq sorğusuna əsaslanır;
2) yazıda orfoqrafiya qaydalarına riayət etmək hamı üçün məcburidir;
3) orfoqrafiya qaydaları yazıda ikiliyə yol verməməsi ilə səciyyələnir;
4) orfoqrafiya qaydaları kütləvi xarakter daşıyır;
5) orfoqrafiya qaydaları sabitliyi ilə seçilir;
6) orfoqrafiya qaydaları şərtiliyə əsaslanır (xəmir – xamır, təqsir – taqsır, bünövrə – binövrə və s.;
7) orfoqrafiya qaydaları hamı üçün vacibdir;
8) orfoqrafiya qaydalarında dəyişiklik və əlavələr etməyə heç kəsə hüquq verilmir;
9) orfoqrafiya qaydaları nitqin məzmununu aydın və düzgün əks etdirməlidir;
11) orfoqrafiya qaydaları daim təkmilləşdirilməli və inkişaf etdirilməlidir;
12) orfoqrafiya qaydaları sadə, anlaşıqlı olmalıdır.
Orfoqrafiya qaydaları, əsasən, aşağıdakı məsələləri əhatə edir:
1) sözdə sait və samitlərin yazılışı;
2) şəkilçilərin yazılışı;
3) sözlərin bitişik, defislə və ayrı yazılışı;
4) sözlərin baş hərflərinin yazılışı;
5) ixtisar və qısaltma növlərinin yazılışı;
6) sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsi qaydaları.
Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları 1929, 1940, 1960, 1975, 2004 (80 min söz) və 2013-cü (110563 söz) illərdə çap olunmuşdur.
Orfoqrafiyanın müəyyənləşdirilməsində əsasən aşağıdakı prinsiplərdən istifadə olunur:
Fonetik prinsip.
Morfoloji prinsip.
Tarixi-ənənəvi prinsip.
Fərqləndirici prinsip.
Etimoloji prinsip.
Hər bir dilin orfoqrafiya qaydalarını düzəldərkən bir sıra prinsiplərdən istifadə olunsa da, bunlardan biri, ikisi və ya üçü əsas prinsip, digərləri isə ikinci dərəcəli prinsip sayılır.
Dilimizin orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində üç prinsipdən istifadə olunmuşdur:
1) fonetik prinsip; 2) morfoloji prinsip; 3) tarixi-ənənəvi prinsip.
Dostları ilə paylaş: |
|
|