Azərbaycan Ədəbiyyatında Nəsimi obrazı

Azərbaycan Ədəbiyyatında Nəsimi obrazı

Nəsimi bəlkə də yeganə şairdir ki, onun təkcə həyatı, yaradıcılığı deyil, ölümü, mübarizlik istedadı da ədəbiyyatın mövzusu olmuşdur. Onu tarixdən silmək üçün fitva verən cahangirlər əslində dahi söz ustadını daha da əbədiləşdirmiş, sirr və sehrini daha da artırmışdılar.

Nəsiminin Şərq poeziyasında, fəlsəfi düşüncə tarixində, ədəbi-bədii yaddaşda, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında bir obrazı var. Öz idealı, inamı, dərk etdiyi həqiqət uğrunda vüqarla şəhid olan filosof-şair obrazı. Onun adının qarşısında işlənən "eşq şəhidi”, "eşq mücahidi”, "həqiqət carçısı”, "dərisi soyulan şair”, "İnsan himninin müəllifi” kimi bədii təyinlər şairin bir qədər əfsanəvi, bir qədər real olan obrazını təqdim edən cəhətlərdir. Nəsiminin adına hələ öz çağdaşı, tələbəsi olmuş türk şairi Rəfiidən başlamış müasir dövrümüzə qədər bir çox İraq, türkmən, özbək şairlərinin əsərlərində rast gəlinir. Azərbaycan ədəbiyyatında isə elə bir söz ustadı tapmaq çətindir ki, onun yaradıcılığında Nəsiminin adına rast gəlinməsin.

Rəfii "Bəşarətnamə” əsərində Nəsimidən, onun türk şairləri arasındakı nüfuzundan, onların yaradıcılığına təsirindən söz açırdı. Osmanlı şairlərindən İntabi Raşid də Sultan Əbdülməcid xana söylədiyi mədhiyyəsində şairin faciəsini təsvir edirdi. Daha sonralar Şah İsmayıl Xətai, Sarı Aşıq, Qul Nəsimi, Məhəmməd Sübhi öz əsərlərində şairin adını ehtiramla xatırlayırlar. Məşhur türkmən şairi Məxtumqulu və müasiri Xivəli Durdu Şeyx öz deyişmələrində Nəsimini dəfələrlə yad edirdilər.

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında da Nəsiminin istər adı çəkilən, istərsə də bədii obrazı yaradı-lan ədəbi nümunələr çoxdur. Rəsul Rzanın "Son gecə”, Qabilin "Nəsimi”, Nəbi Xəzrinin "Mənim babam baxan dağlar”, Söhrab Tahirin "Karvan gedir” poemaları, Səməd Vurğunun "Azad ilham”, İslam Səfərlinin "Nəsimi”, Fikrət Sadığın "Böyük Nəsimiyə”, Əli Kərimin "Şəhidlik zirvəsi”, Əli Tudənin "Nəsimi”, İsa İsmayılzadənin "Heykəl Nəsiminin monoloqları”, Məmməd İsmayılın "Nəsimi”, Musa Yaqubun "Şirvan alverçisi və Nəsimi”, Cabir Novruzun "Nəsimi” şeirləri, Bəxtiyar Vahabzadənin "Fəryad” mənzum pyesi sözü və fikri cahillər tərəfindən anlaşılmayan mütəfəkkir şair Nəsimiyə həsr olunmuşdur.

Bu ədəbi nümunələri incələyərkən şahidi oluruq ki, Nəsimi mövzusuna müraciət, onun bədii obrazının yaradılması iki səbəbdən doğur. Birinci səbəb Nəsimiyə - həqiqətin və sözün uğrunda mərdanəliklə mücadilə aparan şairə hörmət və ehtiramdan, məhəbbətdən qaynaqlanırsa, ikinci səbəb dahi şairin obrazından istifadə etməklə öz epoxalarının siyasi-ideoloji təqib və təzyiqlərinin yaradıcı insanla-rın, düşüncə və fikir adamlarının duyğularına olan təsirlərini ifadə etmək istəyindən doğurdu. Məsələn, Səməd Vurğun "Azad ilham” şeirində, Bəxtiyar Vahabzadə "Fəryad” pyesində sələflərinin çıxılmaz durumunu əks etdirməklə həm də öz çağlarının azad sözə vurduğu buxovu, qoyduğu yasaqları göstərmək istəmişlər.