Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
tərəfində təhlükə zamanı su ilə doldurmaq üçün müdafiə əhəmiyyətli dərin xəndək də qazılmışdır. Yeri gəlmişkən qeyd etməliyik ki, arxeoloji qazıntılar Bakının qala divarının qaya üstündə tikilməsini dəfələrlə təsdiq etmişdir. Şəhərin yaranmasını, onun inkişafını, sənətkarlıq mərkəzi kimi formalaşmasını əsaslandıran, ona zəmin yaradan təbii zənginliklər, coğrafi yerləşmə, habelə başqa ictimai amillərlə yanaşı, onun qala divarları, qala darvazası, həmçinin digər memarlıq abidələrindən əsərin girişində qısa şəkildə olsa da danışmaqda məqsəd şəhərin iqtisadi həyatında metalişləmənin rolunu və arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan metaldan əmək alətləri, silahlar, tikinti-inşaat materialları, habelə məişət, insəsənət və bəzək məmulatının məhz təsadüfən deyil, inkişaf etmiş bir şəhərin məhsulu olduğunu, həm də yerli sənətkarların yüksək yaradıcılıq qabiliyyətinin göstəriciləri kimi nəzərə çarpdırmaqdır. Qeyd etməliyik ki, şəhərin tarixi yazılı mənbələrin azlığı üzündən çox zəif öyrənilmişdir. Məhz buna görə də Bakının qədim tarixi, maddi mədəniyyəti, incəsənəti və memarlığının ətraflı tədqiqi üçün İçərişəhərdə geniş arxeoloji qazıntı işləri aparılır. Qeyd etməliyik ki, şəhərin zəngin yerüstü memarlıq abidələri kimi, arxeoloji qazıntılar nəticəsində torpaq altından üzə çıxarılan müxtəlif sahələrə aid minlərlə maddi mədəniyyət nümunələri, o cümlədən çoxlu miqdarda metal əşyalar Bakının keçmiş həyatı haqqında çox şey deyə bilir. Bakının arxeoloji tədqiqinə Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra başlanmışdır. Burada 1924—1925, 1938—1939, 1944—1946-сı illərdə yalnız qısamüddətli qazıntı işləri aparılmışdı, 1962-ci ildən isə geniş tədqiq olunur. Bakının inkişaf tarixini və maddi mədəniyyətini diqqətlə araşdırmaq üçün arxeoloji tədqiqatlar həm şəhərin yerləşdiyi təpənin zirvəsində, həm yamaclarında, həm də ətəklərində aparılmışdır. Qazıntılar göstərmişdir ki, əsrlər boyu İçərişəhər ərazisində intensiv həyat nəticəsində 5—6 m qalınlığında mədəni təbəqə yaranmışdır. Burada yaşayış qala divarları tikiləndən çox-çox qabaq başlamışdır. Arxeoloji tədqiqatlar Abşeronda hələ tunc dövründə insan məskənlərinin mövcud olduğunu sübut etmişdir. Bu da Bakıda yaşayışın qədim dövrlərdən başladığını söyləməyə əsas verən amillərdən biridir. V—VI əsrlərə aid Sasani dəfinələrinin tapılması Bakının həmin dövrlərdə böyük yaşayış məntəqəsi olduğunu söyləməyə imkan verir. Görünür, əvvəllər kiçik yaşayış məntəqəsi olan Bakı özünün təbii sərvətlərinin zənginliyinə və əlverişli yerdə olmasına görə daha sürətlə inkişaf etmiş, getdikcə ticarət və sənətkarlıq mərkəzinə çevrilə bilmişdir. Qədim Bakının adının mənşəyi məsələsinə gəldikdə bu hələ də mübahisəli qalmaqdadı. Tədqiqatçılar elmi araşdırmalara əsaslanaraq Bakı istilahını müxtəlif şəkildə izah edirlər. Həmin fikirlərin içərisində tarixçilərdən S. Aşurbəyli və Ə. Hüseynzadənin mülahizələri daha çox maraqlıdır. Tədqiqatçı, tarix elmləri doktoru S. Aşurbəyli tarixi araşdırmalara əsaslanaraq Bakı termininin qədim tayfa adı ilə bağlı olduğunu söyləyir
6 . Ə. Hüseynzadə isə Bakı istilahı ilə əlaqədar olan bütün fikirləri elmi şəkildə təhlil edir və XI əsrin məşhur türk alimi Mahmud Kaşqarinin qədim türk dilinin lüğətinə əsaslanaraq təpə adı ilə əlaqələndirir 7 . Azərbaycanın orta əsrlər tarixinin bir sıra məsələlərini tədqiq etmək üçün başqa orta əsr şəhərlərilə yanaşı, Bakının da şəhər həyatının, xüsusilə sənətkarlığının öyrənilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə şəhərlər ölkənin iqtisadi, ictimai və siyasi həyatında mühüm rol oynadığından onlarsız ölkədə məhsuldar qüvvələrin inkişafını, sənətkarlığın vəziyyətini, formalaşmasını və xalqın mədəni səviyyəsini araşdırmaq qeyri-mümkündür. Orta əsr şəhərlərinin inkişafına nəzər salarkən onların sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi formalaşdığını aydın görmək olur. Karl Marks şəhərlərin yaranması prosesində məhz sənətkarlığın rolunu yüksək qiymətləndirir 8 .
tutur. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda metalişləmə sənətinin qədim bir tarixi vardır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilən metal məmulatı nümunələri bu peşənin burada hələ eradan əvvəl IV — III minilliklərdə yaranıb sonralar sürətlə inkişaf etdiyini göstərir 9 . Zəngin təbii sərvətlərə malik olan Azərbaycan torpağı qədim zamanlardan başlayaraq bütün orta əsrlər və sonrakı dövrlərdə metallurgiyanın inkişafı üçün təbii zəmin yaratmış və ölkədə metalişləmə sənətinin geniş yayılmasına təsir göstərmişdir. Arxeoloji tədqiqatlar Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində inkişaf etmiş sənət sahələri içərisində metalişləmənin özünəməxsus yer tutduğunu bir daha təsdiq etmişdir. Xüsusilə, orta əsr şəhər sənətkarlığında aparıcı sahələrdən biri kimi metalişləmə feodal şəhərlərinin formalaşması və inkişafında böyük rol oynamışdır. Bu baxımdan Bakıdan əldə olunan metal məmulatının öyrənilməsinin əhəmiyyəti böyükdür.
6 Ашурбейли С.Б. Очерк истории средневекового Баку. Баку, 1964, с. 43-46. 7 Гусейнзаде А.О. О происхождении топонима Баку. Советская Тюркология, № 3, Баку, 1970, с. 82-84. 8 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения, т. IV, с. 41. 9 Иессен А. А., Деген-Ковалевский Б. Е. Из истории древней металлургии Кавказа. Изв. ГАИМК, 120-ci бур. 1935, с. 20; Кашкай М. А., Селимханов И. Р. Химическая характеристика браслетов из Мингечаурских погребении с сильноскорченным костяком. Аz. SSR ЕА Məruzələri, 1955, № 3. с. 201—203; Абибуллаев О. А. К вопросу о древней металлургии Азербайджана. Труды Азерб. экспедиции, т. II, МИА СССР, № 125. М—Л., 1965. с. 66.
Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|