Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- QƏBUL OLUNMUŞ İXTİSARLAR
- Tablo 1 TABLOLAR 35 Tablo 2
- Tablo 5
- Tablo 7
- Tablo 12
- Tablo 14
- Fərhad Əlibaba oğlu İbrahimov BAKIDA METALİŞLƏMƏ TARİXİ (IX-XVII əsrlər)
- Kağız formatı 60x84/16. Mətbəə kağızı № 2. Şrifti ədəbi qarnitur. Yüksək çap üsulu. Şərti çap vərəqi 5,12. Rəngli şərti ç/v. 5,12. Tirajı 500. Sifariş 229.
- Akademiya şəhərciyi. Əsas bina. Azərbaycan EA mətbəəsi. Bakı, Hüseyn Cavid prospekti, 31.
30
Qazıntılar nəticəsində tapılan metaldan nadir sənət nümunələri bu sənətkarlığın lap qədim zamanlardan püxtələşdiyini xəbər verir. Məhz buna görə də bu xalq yaradıcılığının ətraflı tədqiqi qədim sənətkarlarımızın irsinin öyrənilib yayılması cəhətdən böyük əhəmiyyət kəsb edir. Orta əsr abidələrindən tapılan bədii sənətkarlıq yadigarları həmin dövrdə bu məqsəd üçün əsasən misdən və tuncdan istifadə edildiyini göstərir. Xüsusilə mis üzərinə vurulmuş incə, zərif naxışlar ona füsunkar gözəllik vermiş və orta əsr sənətkarlarının bədii yaradıcılıq qabiliyyətini canlı əks etdirmişdir. Orta əsr tapıntıları bu dövrdə əsasən zərbetmə, cızma, basma, tökmə və s. üsullardan geniş istifadə olunduğunu göstərir. Metal üzərindəki naxışlar bu üsulların bir-birini tamamlayaraq müxtəlif kompozisiyalı əsərlər yaradılmasına əsas vasitə olmuşdur. Orta əsr zərgərlərinin yaradıcılıqla işlətdiyi müxtəlif texnoloji üsullar Azərbaycanın bədii sənətkarlıq tarixində hələ çox qədimlərdən mövcud olmuşdur. 182
Qeyd etməliyik ki, tədqiq olunan dövrdə zərgərlik bir sənət sahəsi kimi tam formalaşmış, hətta onun daxilində parçalanma baş verərək yeni sənət sahələri yaranmağa başlamışdır. 183
Orta əsrlərdə Bakının metal məmulatı üzərindəki naxışlar əsasən həndəsi və nəbati bəzəklərdən ibarətdir. Qeyd etməliyik ki, orta əsr abidələrindən tapılan müxtəlif maddi mədəniyyət əşyaları, xüsusilə saxsı məmulatı üzərindəki ornamentlər də həmin dövrdə həndəsi və nəbati naxışların üstün mövqe tutduğunu təsdiq edir. 184
geniş istifadə olunmuşdur. Bu dövrün zəngin nəbatət aləmi də gözəl kompozisiyalı əsərlər yaratmaq üçün əsas mənbə rolunu oynamışdır. Metal üzərində naxışların salınması sənətkardan gərgin zəhmət, yüksək zövq, istedad və məharət tələb edir. Arxeoloji tapıntılardan bəlli olduğu kimi orta əsrlərdə bədii yaradıcılıqla bacarıqlı və təcrübəli ustalar məşğul olmuşlar. Mahir sənətkarlar mövcud naxışlardan istifadə edərək ona yaradıcı yanaşmış, onun motiv və kompozisiyalarını yeni ünsürlərlə zənginləşdirmişlər. Bakıdan arxeoloji qazıntılar nəticəsində tapılan və üzərində müxtəlif bədii naxışlar olan metal məmulatı əsasən bəzək əşyalarından, bir hissəsi isə məişət qablarından ibarətdir. Mətndə yeri gəldikcə qruplar üzrə zərgərlik məmulatı və metal qabların naxışlanması barədə geniş danışıldığından burada təkrar olunmamaq üçün ümumi məlumatla kifayətlənirik. Qeyd etməliyik ki, etnoqrafik materiallar da bədii sənətkarlığın davam etdirilməsi baxımından diqqəti cəlb edir. Bu cəhətdən Azərbaycanın Bakı, Şəki, Şamaxı, Gəncə, Ağdam, Naxçıvan, Ordubad və s. şəhərlərində, xüsusilə İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsində hazırlanan müxtəlif çeşidli, zəngin motivli misgərlik və zərgərlik məmulatı böyük əhəmiyyətə malikdir. 185
Göründüyü kimi, Azərbaycanın qədim və orta əsr ustalarının yaratdığı və getdikcə inkişaf etmiş zəngin köklərə malik bədii sənətkarlıq ənənələri sonrakı əsrlərdə yaradıcılıqla davam etdirilib yeni motivlərlə zənginləşdirilərək müasir dövrə qədər gəlib çatmışdır.
• • •
Orta əsrlərdə şəhər əhalisinin əsas kütləsini sənətkarlar təşkil edirdi. Həmin dövrdə Bakıda metalişləmənin dəmirçilik, nalbəndlik, bıçaqçılıq, çilingərlik, misgərlik, zərgərlik, nəqqaşlıq sahələrilə yanaşı dulusçuluq, daşişləmə, həkkaklıq, memarlıq, rəssamlıq və s. müxtəlif sahələri də fəaliyyət göstərirdi. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar olunan geniş çeşidli materiallar tədqiq olunan dövrdə sənətkarlığın dövrün tələbinə uyğun səviyyədə yüksək inkişaf etdiyini göstərir. Bütün bunlara baxmayaraq orta əsr mənbələrində sənətkarlıq təşkilatları və onların daxili quruluşu haqqında yazılı məlumat yoxdur. Lakin orta əsrlərlə məşğul olan mütəxəssislər həmin dövrdə sənətkar təşkilatlarının olmasına şübhə etmirlər. Qeyd etməliyik ki, son zamanlara qədər saxlanılan kustar sənətkarlıq emalatxanalarında aparılan müşahidələr və toplanılan etnoqrafik materiallar da tədqiqat dövründə sənətkarlıq təşkilatının varlığını söyləməyə əsas verir. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakıda 20 ilə yaxın aparılan arxeoloji qazıntıların nəticələri göstərilən fikirləri təsdiq edən real maddi dəlillərlə zəngindir. Bütün deyilənlər orta əsrlərdə Bakıda sənətkarlıq təşkilatının fəaliyyət göstərdiyini təsdiq edir. Yəqin ki, bu təşkilatın üzvləri vaxtaşırı toplaşaraq öz daxili sənət və ticarət işlərini, həmçinin müxtəlif sosial məsələləri müzakirə etmiş, öz peşələrinin gələcəyi haqqında düşünmüş,
182 Асланов Г. М., Голубкина Т. И., Садыхзаде Ш. Г. Каталог золотых и серебянных предметов из археологических раскопок Азербайджана, Баку. 1966. 183
Ибрагимов Ф. А. Металлообрабатывоющее ремесло в средневековых городах Азербайджана в IX — X I I I вв., Автореф. Баку, 1969, с. 21.
184 Якобсон А. Л. Художественная керамика Байлакана, МИА СССР, М.—Л., 1959 с 228—300.
185
Quliyev H. XIX və XX əsrin əvvəllərində Lahıc qəsəbəsində mis qab istehsalı, «Azərb. SSR EA Xəbərləri» (ictimai elmlər seriyası), № 1, 1962; Quliyev H., Tağızadə N. Metal və xalq sənətkarlığı. Bakı. 1968; Əsədova S. D. XIX —XX əsrlərdə Azərbaycan zərgərlik incəsənəti, Bakı, 1978.
31
sənətin texnoloji inkişafına xüsusi fikir vermişlər. Şübhəsiz, bu təşkilat bütün orta əsrlər boyu şəhərin ictimai- iqtisadi və siyasi həyatında böyük rol oynamışdır. Sənətkar təşkilatları haqqında məlumatlara epiqrafik abidələrdə də təsadüf etmək olar. Azərbaycanda o cümlədən Abşeronda XVIII—XIX əsrlərə aid epiqrafik abidələrdə sənətkarlıqla bağlı yazılara da təsadüf edilmişdir. 186
abidələrdə xeyli sənətkar cərgələri — dəmirçilər, nalbəndlər, toxucular, dərzilər, başmaqçılar və sairənin adları saxlanılmışdır ki, bunların küçə və məhəllələrdə birləşən sənətkar sexlərilə əlaqədar olduğu göstərilir. 187 Bu
cəhətdən tədqiqat obyekti olan Bakının və Abşeronun memarlıq abidələri üzərindəki epiqrafik məlumatlar daha böyük maraq doğurur. Bakıda şəhərin cənub qala darvazasında və Abşeronun Kürdəxanı kəndində türbənin üzərindəki yazılarda sənətkarlıq təşkilatı ilə əlaqədar olan məlumatlar diqqəti xüsusilə cəlb edir. 188
Bakı tarixinin tədqiqatçısı S. B. Aşurbəyli bu epiqrafik abidələrə əsaslanaraq orta əsrlərdə Bakıda, o cümlədən Abşeronda sənətkarlıq təşkilatlarının fəaliyyət göstərdiyini söyləyir. O, belə təşkilatların hələ XI əsrdə Ön Asiyanın bir çox ölkələrində geniş yayıldığını və XIV əsrdə Kiçik Asiya ölkələrinin ictimai həyatında görkəmli rol oynadığını göstərir. 189
Ərəb səyyahı İbn Bəttutə «Əxi» adlanan bu təşkilatı zəhmətkeş əhali ilə sənətkarların sıx əlaqəsi olan təşkilat kimi qeyd edir. 190
mənbələrdə məlumat yoxdur. Bu məsələnin öyrənilməsi üçün işin texnoloji cəhətlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Məhz karxananın daxili quruluşu və orada işin təşkilini araşdırmaq üçün arxeoloji tapıntıların etnoqrafik baxımdan təhlil edilməsinin əhəmiyyətini xüsusi qeyd etməliyik. Məlum olduğu kimi, karxanada sənətin xarakterindən asılı olaraq işləyənlərin miqdarı müxtəlif olur. Təbii haldır ki, dəmirçilik, misgərlik və s. kimi aparıcı sahə olan metalişləmə emalatxanalarında işin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar olaraq çox işçi qüvvəsi lazımdır. Məsələn, Qala darvazası qapılarını düzəltmək üçün körükçəkən, maşa ilə metalı tutan və çevirən, çəkiclə onu döyəcləyən işçilərsiz keçinmək olmaz. Həmçinin misgərxanada qazan, səhəng, tava və s. iri məişət qablarını düzəltmək məqsədi ilə mis külçələri döyüb təbəqə şəklinə salmaq üçün müəyyən vərdişi olan çoxlu işçi tələb olunur. Məhz belə istehsal prosesi istər-istəməz ustanın köməkçilərlə birlikdə işləməsini zəruri edir. Arxeoloji materiallar və etnoqrafik müşahidələr Bakıda orta əsrlərdə metalişləmə emalatxanalarında bilavasitə istehsalatla bağlı olan müxtəlif dərəcəli usta, şagird və köməkçilərdən ibarət işçilərin çalışması, habelə onların sənətkarlıq təşkilatlarında birləşməsi haqqında ümumi də olsa müəyyən təsəvvür yaradır. Metalişləmə və metallurgiyanın inkişafını orta əsr feodal şəhərlərinin iqtisadi qüdrətinin bir növ göstəricisi kimi də qiymətləndirmək olar. Bu baxımdan Bakıda öyrəndiyimiz dövrə aid zəngin çeşidli metal məmulatı tapıntıları və onlarla bağlı ayrı-ayrı sənətkarlıq sahələrinin varlığı şəhərin orta əsrlərdə Şərqin qüdrətli sənətkarlıq, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri kimi yüksəldiyini aydın nümayiş etdirir.
186
Нейматова М. С. Эпиграфические памятники и их значении в изучении социально-экономической истории Азербайджана (XIV—XIX вв.). Авт. док. днсс. Баку. 1968, с. 93. 187 Аракелян Б. Н. Развитие ремесла и товарного производства в Армении в IX - XIII вв.. СА, XXVI, М, 1965, с. -16. 188 Дорн Б. Отчет об ученом путешествии по Кавказу и южному берегу Каспийского моря. Труды Восточного отделения Императорского Археологического общества," ч. V I I I , СПб, 1864, с. 302. Müq. et. Aşurbəyli S.B. Göstərilən əsəri, s.104. 189
Aşurbəyli S. B. Göstərilən əsəri, s. 103— 104. 190
Bertels E. Nizami. M. 1956, s 74 — 75.
32
Arxeoloji qazıntılardan çoxlu miqdarda tapılan metal əşyaları orta əsrlərdə Bakıda metalişləmənin dəmirçilik, misgərlik və zərgərlik kimi sahələrinin müstəqil fəaliyyət göstərdiyini və dövrün texniki tələbləri səviyyəsində inkişaf etdiyini söyləməyə əsas verir. Tədqiq etdiyimiz dövrə aid əmək, təsərrüfat alətləri və silahların hazırlanmasında əsasən qara metaldan istifadə olunmuşdur. Kəsər alətlərin ağzına polad təbəqə bağlamaq kimi texnoloji üsuldan Bakı ustaları bacarıqla istifadə etmişlər. Etnoqrafik müşahidələr bu əlverişli üsulun son zamanlara qədər davam etdiyini göstərir. Arxeoloji qazıntılardan tapılan bülöv daşları onların kəsər alətlərin itilənməsində geniş tətbiq olunduğunu göstərən əsas dəlildir. Misgərlik və zərgərlik məhsulları isə əsasən əlvan və qiymətli metallardan hazırlanmışdır. Əldə edilən arxeoloji materiallar IX — XVII əsrlərdə göstərilən sənətlərdə döymə, qaynaqetmə, bəndetmə, pərçimləmə, tökmə, məftilçəkmə, lehimləmə, basma, zərbetmə və s. bu kimi texniki üsulların geniş tətbiq edildiyini təsdiq edir. Arxeoloji qazıntı materiallarının tədqiqi göstərir ki, bu dövrdə sənət sahələri daxilində ixtisaslaşma artmışdır. Qazıntılardan əldə edilən materiallara əsasən demək olar ki, orta əsrlərdə yüksək keyfiyyətlə düzəldilmiş bəzi əmək alətləri, məişət əşyaları və bəzək şeylərinin isə çoxu nəsildən-nəslə keçərək son zamanlara qədər özünün qədim formasını saxlaya bilmişdir. Bu isə Bakı sənətkarlarının hələ orta əsrlərdə məhsulu təkmilləşdirmək sahəsində çox iş gördüklərini göstərir. Dekorativ- tətbiqi sənətin maraqlı sahələrindən biri olan bədii metalişləmə də tədqiq etdiyimiz dövrdə yüksək səviyyədə olmuşdur. Bakıda metalişləmədə hansı yanacaq növündən istifadə edilməsinin aydınlaşdırılması da maraqlıdır. Bu cəhətdən Bakı nefti də diqqəti cəlb edir. Bizə elə gəlir ki, o dövrdə neftdən işıq və istilik üçün istifadə edilməsi ilə yanaşı, sənətkarlığın müəyyən sahəsində işlədilməsi də şübhə doğurmur. Çox güman ki, Bakı neftindən yüksək temperatur tələb olunmayan sənət sahəsində yanacaq kimi istifadə olunmuşdur. Lakin Bakının şimalında Xəzərsahili boyu Nabran meşələri bu cəhətdən xüsusi maraq doğurur. Hər halda bu meşələrdə istehsal olunan kömürbasma məhsullarından sənətkarlıq ocaqlarında istifadə olunması şübhəsizdir. Buradan kömürün daşınmasına gəldikdə isə quru yol ilə birlikdə dəniz-su yolu da yəqin ki, az əhəmiyyət kəsb etməmişdir. İçərişəhərin yaxınlığında qala divarının xaric tərəfi — XIX əsrin sonlarınadək «Kömürçü meydanı» adlandırılan yer də xeyli maraq doğurur. Burada dağ kəndlərindən kəl arabalarında, dəvələrdə taxıl, kömür gətirilib satılması haqda H. Sarabskinin məlumatı deyilənləri bir daha təsdiq edir (H. Sarabski. Köhnə Bakı, 1982, s. 120). Bütün yuxarıda deyilənlər orta əsrlərdə Bakı şəhərində metalişləmənin bir sənət sahəsi kimi tam formalaşdığını və dövrün texniki tələbləri səviyyəsində inkişaf etdiyini göstərir. QƏBUL OLUNMUŞ İXTİSARLAR Azərb. SSR EA TİEA — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun elmi arxivi Azərb. SSR EA Məruzələri — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Məruzələri AAЭН — Архитектура Азербайджана эпохи Низами Azərb. SSR EA Xəbərləri — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının Xəbərləri Azərb. SSR EA TİAİEKMT — Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutu aspirantlarının ikinci elmi konfransı məruzələrinin tezisləri. AMM — Azərbaycanın maddi mədəniyyəti ATM — Azərbaycan tarixi məsələləri ATMƏ — Azərbaycan Tarixi Muzeyinin əsərləri ATDM — Azərbaycan tarixinə dair materiallar ВГМГ — Вестник Государственного музея Грузии Изв. АН Азерб. ССР — Известия Академия наук Азербайджанской ССР. Изв. Аз. АК — Известия Азербайджанского археологического комитета Изв. АН Турк. ССР — Известия Академия наук Туркменской ССР Изв. Аз. ФАН СССР — Известия Азербайджанского филиала Академии наук СССР Изв. ИАК — Известия Императорского археологического комиссии. ИАЭА — Исследования по археологии и этнографии Азербайджана КСИИМК. — Краткие сообщения Института истории материальной культуры МКА — Материальная культура Азербайджана МИА СССР — Материалы и исследования по археологии СССР СА — Советская археология СМОМПК — Сборник материалов для описания местностий и племен Кавказа ЗКВ — Записки Коллегии Востоковедов ДАН Азерб. ССР — Доклады Академии наук Азербайджанской ССР Труды Аз. ФАН СССР — Труды Азербайджанского филиала Академии наук СССР. 33
Труды ГАИМК — Труды Государственной Академии Истории Материальной культуры. ТИИ — Труды Института Истории АН Азербайджана ТİƏ — Tarix İnstitutunun əsərləri ТАЭ — Труды Азербайджанской экспедиции ТГИМА — Труды Государственного Исторического Музея Армении ТХАЭЭ — Труды Хорезминской археолого-этнографической экспедиции ТЮТАКЭ — Труды Южно-Туркменской археологической комплексной экспедиции SРА — A Survey of Persian Art.
34
TABLOLAR 35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
Fərhad Əlibaba oğlu İbrahimov BAKIDA METALİŞLƏMƏ TARİXİ (IX-XVII əsrlər) Nəşriyyat redaktoru: R.Əliyev Rəssamı: V.Ustinov Texniki redaktoru: T. Ağayev Korrektoru: Ə.Musayeva Yığılmağa verilmiş 23.05.94. Çapa imzalanmış 16.02.95. Kağız formatı 60x84/16. Mətbəə kağızı № 2. Şrifti ədəbi qarnitur. Yüksək çap üsulu. Şərti çap vərəqi 5,12. Rəngli şərti ç/v. 5,12. Tirajı 500. Sifariş 229. “Elm"nəşriyyatı. 370143, Bakı – 143, Hüseyn Cavid prospekti, 31. Akademiya şəhərciyi. Əsas bina. Azərbaycan EA mətbəəsi. Bakı, Hüseyn Cavid prospekti, 31.
Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|